Start learning this lesson now

History, The Mayan Collapse - Ruins Among the Trees

The Mayan Collapse - Ruins Among the Trees

In the year 1695, right at the end of the 17th century, a Spanish monk fled barefoot

and starving through the tropical forests of Central America.

His name was Andres de Avendano y Loyola, and along with his men he was dying of thirst

and hunger.

Their faces had been torn by thorns and his feet cut open by pieces of flint scattering

the swampy ground.

Avendano and his men had been part of a mission to the city of Tayasal, an island stronghold

that was the last independent holdout of a once mighty civilization, the Maya.

Avendano's mission had been to convince the Mayan king of Tayasal to convert to Christianity

and to accept the dominion of Spanish control, which had now spread to cover most of Central

and South America.

But Avendano's mission had failed.

The Mayan people of Tayasal had rejected him, and now Avendano and his men fled through

the jungle back to Spanish lands.

Their journey was hard and treacherous.

They climbed over hill after hill through thick forest cover, desperate for food and

water, their legs almost giving out from under them.

But then they came over the crest of one hill and saw something that stopped them in their

tracks.

It was an enormous pyramid of stone jutting out of the forest canopy, tangled with roots

and vines.

And although Avendano was weak from hunger and thirst, he still found strength enough

to approach the ruins.

There was a great variety of old buildings, and though they were very high and my strength

was little, I climbed up them, although with some trouble.

They were in the form of a convent, with the small cloisters and many living rooms all

roofed over, and arched like a wagon, and whitened inside with plaster.

It seemed to us that these buildings must stand near a settlement.

But we found ourselves, as we saw afterwards, very far from a settlement.

At the time that Avendano stumbled across this ruined city, the Mayan civilization was

a shadow of its former glory.

The invasion of the Spanish in the 16th century had spread diseases like smallpox that harrowed

the Mayan population, long before the Spanish conquistadors arrived with guns, steel blades

and war dogs to subjugate the remaining population.

Avendano had seen Mayan people living relatively simple lives on the northern coast of the

Yucatan peninsula, but what he encountered here was something different.

These were the ruins of a city that rivaled the ancient capitals of the old world in size,

magnificence and grandeur.

Avendano couldn't have known it then, but he had stumbled across the ruins of the great

Mayan capital of Tikal.

For seven centuries, Tikal had ruled a vast empire, conquered its enemies and raised monuments

of astonishing size and quality.

And Tikal wasn't alone.

It was just one of at least 40 Mayan cities that had flourished in this region, giving

birth to a thriving and colourful culture of arts and literature.

And then, over 500 years before any European first set foot on the American continent,

this complex society had collapsed.

The great city of Tikal was abandoned, along with every single other city in the area.

After this catastrophe, the forest swept in to reclaim the stones of Tikal.

Its imposing pyramids were left to crumble one by one into the earth.

And the story of exactly what happened is still one of humanity's greatest mysteries.

My name is Paul Cooper and you're listening to the Fall of Civilizations podcast.

Every episode, I look at a civilization of the past that rose to glory and then collapsed

into the ashes of history.

I want to ask, what did they have in common?

What led to their fall?

What did it feel like to be a person alive at the time who witnessed the end of their

world?

In this episode, I want to look at that great romantic mystery, the fall of the classic

Maya civilization.

I want to show how this great civilization grew up among environmental conditions that

no other society has ever contended with.

I want to explore the fatal flaws that lay beneath the surface of this civilization and

describe what happened after its final and cataclysmic collapse.

Despite Avendano's encounter with the ruins of Tikal, the legacy of the Mayan civilization

didn't really capture the world's attention until the early decades of the 19th century.

This is down to the work of the American writer and explorer John Lloyd Stevens and

his artist companion Frank Catherwood.

The pair had traveled together for two weeks through the deep Guatemalan interior, following

rumors that the ruins of an ancient city lay somewhere in the jungle.

They traveled in greater comfort than Avendano, but their journey was still difficult.

They were beset by mosquitoes and the constant mud of the seasonal rains.

As they rounded a bend in the river, they came across a sight that Avendano would have

recognized.

It was the top of a towering pyramid, just visible above the trees.

We ascended by large stone steps, in some places perfect and in others thrown down by

trees which had grown up between the crevices.

We followed our guide through the thick forest among half-buried fragments to fourteen monuments,

one displaced from its pedestal by enormous roots, another locked in the close embrace

of branches of trees and almost lifted out of the earth, another hurled to the ground

and bound down by huge vines and creepers.

The only sounds that disturbed the quiet of this buried city were the noise of the monkeys.

Stevens and Catherwood would go on to explore over forty Mayan sites around the Yucatan

Peninsula.

And the books Stevens wrote, illustrated with Catherwood's detailed lithographs, created

a sensation around the world.

Until then, it was thought that only old world civilizations like Egypt or Babylon had built

cities of such magnitude and elegance.

People of the time simply refused to believe that such enormous constructions had been

built by the people who now lived a relatively simple existence in Central America and called

themselves the Maya.

Nineteenth-century experts flocked to the news, proclaiming that ancient Egyptians,

Indians, Chinese or Norse explorers must have crossed the ocean from the old world and built

these towering pyramids here in the forest.

Some even suggested that they had been built by the mythical Lost Tribes of Israel or even

the inhabitants of Atlantis.

But at the time, Stevens caused something of a stir.

He was the person who had most extensively explored these ruined places, and he claimed

that these cities were indeed the product of the Mayan people.

Working our way through the thick woods, we came upon a square stone column, about fourteen

feet high and three feet wide on each side, sculptured in bold relief.

These were works of art, proving that the people who once occupied the continent of

America were not savages.

Stevens insisted that these vast ancient cities had been built up over centuries by an advanced

society indigenous to the New World.

To him, these ruins told that story clearly enough.

But of course, they also told another story.

It was the story of a catastrophe that had few precedents in human history, the dramatic

and wholesale collapse of an entire advanced society.

In the romance of the world's history, nothing ever impressed me more forcibly than the spectacle

of this once great and lovely city, overturned, desolate and lost, discovered by accident,

overgrown with trees.

It did not even have a name to distinguish it.

Today, we do know the original Mayan names of some of these cities, and that's due to

the tireless work of archaeologists who painstakingly decoded the Maya's written language.

But before we dive into describing the collapse of the classic Maya civilization, I think

it's worth pausing for a moment over how much of a miracle it is that any of this writing

still survives.

The Maya were a literate culture.

They wrote on books made of bark paper or deer skin, using reed pens and conch shells

as inkwells.

They used a rich and complex system of hieroglyphics similar to those used in Egypt, and it's the

only true writing system thought to have ever developed in the Americas.

The Maya used their writing in a sophisticated and often playful way.

I'll post some images of these hieroglyphs on Twitter and Patreon for you to see.

But after the arrival of the Europeans, the written language of the Maya was nearly eradicated.

We can place the blame for that tragedy at the feet of one particular villain, a sadistic

and fanatical Spanish bishop called Diego de Landa.

The span of de Landa's life neatly matches up to the Spanish conquest of Central America.

In 1521, three years before he was born, the great Aztec capital of Tenochtitlan had fallen

to the Spanish.

By the time the baby de Landa arrived screaming into the world, the Spanish had already conquered

a large part of Mexico, enveloping it into a vast colonial territory that they called

New Spain.

From there, the Spanish conquistadors or conquerors moved south into the densely forested lands

of Yucatan, the lands of the Maya.

In the lands they conquered, the Spanish colonialists ruthlessly exploited the indigenous populations.

One surviving Mayan text, the Chilam Balam, records how the Mayan people felt at the time.

It was the beginning of tribute, the beginning of church dues, the beginning of strife with

guns, the beginning of strife by trampling on people with horses, the beginning of robbery

with violence, the beginning of forced deaths.

But the Mayan people, without steel or gunpowder, fought fiercely against their colonizers.

So fiercely in fact, that it took the Spanish 200 years to conquer them completely.

As the conquistadors advanced into the Yucatan, the Maya fought guerrilla campaigns in the

forests.

The fighters were protected only by padded cotton armor, armed only with stone weapons

and flint spears.

But they ambushed Spanish soldiers with great effectiveness and laid spike traps for the

Spanish horsemen.

It was into this atmosphere of insurgency that Diego de Landa walked, a young man at

the age of 25 when he first set foot in the New World.

The year was 1549.

De Landa was meticulous in his work.

He kept detailed notes about everything he saw, about the Mayan culture, language and

society, and he did so in order to better identify its weaknesses.

As a missionary, he soon earned a reputation for being fearless.

He would often venture deep into the jungle, into areas that had only recently been conquered

by the Spanish, where hatred of the Europeans was bitter.

Perhaps it was this fearlessness that meant he was eventually put in charge of bringing

the Roman Catholic faith to the Maya people.

Until then, the Spanish had exempted the Mayans from the notorious cruelty of the Spanish

Inquisitions.

But the sight of Mayan people continuing to honor their old gods disgusted the new bishop,

and De Landa soon announced the beginning of an Inquisition, the first of its kind in

the New World.

De Landa was brutal in his methods.

He tortured countless Mayan people, hanging them from their necks as a form of interrogation.

In the midst of it all, he built a great bonfire in the center of one of the last Mayan cities.

He gathered together all of the ancient books he could find, centuries of accumulated knowledge,

writings on the history of the Mayan people, their study of mathematics, astronomy, poetry

and literature, and De Landa threw these into the fire and watched as they burned.

He later wrote about this event in his memoirs.

We found a great number of books containing these letters, and as they contained but superstition

and the lies of the devil, we burned them all, which dismayed and distressed these people

greatly.

Only three Maya books are known to have survived this act.

This ancient language was nearly lost completely.

But history, as always, has something of a sense of sarcasm.

De Landa's meticulous notes about the Mayan people have survived, and in those books he

wrote down something that he called the Mayan alphabet.

It's not a complete dictionary of Mayan symbols because De Landa only asked for the letters

that already existed in Spanish.

These notes were actually crucial to the later effort to decipher the ancient writings of

the Maya.

I'll put an image from De Landa's book up on Patreon for you to see.

So this is one of the first ironies that gather around the story of the classic Maya collapse,

that much of what we know about their written language is down to the very man who tried

his hardest to eradicate it.

As more of this language is gradually decoded, we've learned a huge amount from the inscriptions

that the Maya wrote on pottery, on their plastered walls, that they carved into bone and shell,

or chipped onto the walls of their temples and palaces.

These inscriptions have transformed our understanding of the society that once ruled the Yucatan

Peninsula.

We now know that Avendano and Stevens were right, that when the Spanish arrived in the

New World, the Maya were already an ancient culture.

They had built vast cities and monuments to rival any in the Old World.

And then, like so many civilizations, their golden age had passed.

Over 500 years before the first European ever set foot on the American continent, the whole

of Mayan civilization, over 40 large cities and countless people, had collapsed.

Tens of thousands, perhaps even millions of people, simply disappeared from the region

and the forests crept back to cover its ruins forever.

Before we dive into discussing exactly how this collapse occurred, I think it's worth

asking, who were the Maya?

It's important to understand that they were not one people, one empire.

They were a loose collection of city-states and kingdoms clustered around the Yucatan,

right where the continents of North and South America meet.

In modern terms, that's the area of Guatemala, Belize, Honduras and the very south of Mexico.

I'll put a map on Twitter and Patreon so you can see the true extent of their territory.

The Maya spoke a family of related languages and shared a cohesive culture that built stepped

pyramids, drank hot chocolate from ornately patterned vases and made headdresses of emerald

green quetzal feathers.

They were a people of contradictions, who developed a mathematics capable of calculating

dates in the millions of years, but who never invented the wheel, the arch or the pulley.

They gave themselves colorful names that drew from the natural world around them, like Lady

Sharkfin, True Magician Jaguar, Double Bird or Smoke Serpent.

Early Spanish accounts of the Maya's appearance describe the jade plugs they wore in their

ears, how they tattooed their skin with green ink and painted themselves with red and black

paint.

The Maya believed that time was circular, that history really did repeat itself and

that the future could literally be foretold by learning about the past.

They worshipped a complex pantheon of gods, including the sun god, the god of corn and

rain, the gods of the sky and the gods of the underworld who lived in deep caves and

sinkholes.

Perhaps you already have an idea of the Maya as having an insatiable appetite for human

sacrifice.

Even films like Apocalypto might have given you that idea.

But we should be cautious about how we approach that subject.

For centuries, garish stories of human sacrifice formed the cornerstone of European propaganda

and their justification for the theft of Mayan land.

Evidence shows that ritual killings did feature in Mayan society, but it was usually limited

and small-scale.

And as we've already seen, the Europeans could be just as brutal in the application of their

faith.

The Mayans famously played ball sports.

One Spanish writer called Herrera wrote one account of this sport in the New World.

The king took much delight in seeing sports at ball, which the Spaniards have since prohibited.

The ball was made of the gum of a tree that grows in hot countries.

Though hard and heavy to the hand, they did bound and fly as well as our footballs.

And if we knew nothing else about the Maya, the colossal ruins they left behind would

be enough to prove their ingenuity.

But when you acknowledge the environmental challenges the Maya faced in the forests of

Guatemala, you really appreciate the monumental achievement that their cities represent.

The Yucatan Peninsula is a shelf of limestone of a sort called karst.

It acts a little like a sponge and over millions of years, rainwater has bored deep channels

into this soft rock and filled it with holes like Swiss cheese.

There are barely any rivers here, since any rainwater that falls is immediately drained

away into the twisting warren of deep underground caves.

Instead, the water gathers in vast underground sinkholes called cenotes.

These are pools of still water surrounded by echoey cave walls, often overgrown with

vines and creepers.

These were sacred places to the Maya, places where you could access the underworld and

its gods.

But they were also crucial to this civilization's survival.

The Maya were constantly battling to preserve water and to do this, they dug vast tanks,

plastering the bottoms of the cenotes to make them watertight.

They built complex systems of water control that allowed water to flow from higher tanks

to lower and to irrigate their raised fields.

In all of this, the Maya couldn't rely on four-legged help.

In Europe and Asia, domestication of animals like the horse and ox was one great driver

of civilizational progress.

Even in the Andes, in Peru, Chile or Bolivia, the presence of the llama allowed peoples

like the Inca to carry heavy weights across long distances.

But in the Maya lowlands, the only large animal was the shy and reclusive tapir, which they

sometimes hunted for food.

All transportation was done simply on human backs, using the simple technology of a strap

that tied around the forehead.

Another challenge was the inefficiency of Maya farming.

Their staple foods like corn were very low in protein and the harsh landscape meant that

agriculture was a constant battle against the forces of tropical nature.

The soil in Yucatan is very thin, sometimes only a few centimeters deep before you reach

stone.

It easily loses its fertility or becomes washed away.

The Maya largely relied on slash-and-burn agriculture, hacking and burning the forest

away in patches in order to grow a few rounds of crops, before letting the tropical forests

rush back in to reclaim the land.

The storage of food was a problem too.

In a humid environment of Guatemala and southern Mexico, it was difficult to store corn for

more than a year before it started going moldy.

One final point before we move on is that for most of their history, the Maya were essentially

a stone-age society.

Copper working began in Mexico in the 7th century, long before contact with Europeans,

but it took several centuries to work its way down to the Mayan lowlands.

The Maya never worked iron or mixed copper with tin to make bronze.

To cut and carve stone, they used blades made of obsidian, a kind of volcanic glass that

forms an incredibly sharp cutting edge when properly worked.

So every one of the great pyramids and temples you can see today was not only constructed

without animals and pulleys, but also carved in all their ornate intricacy without metal

tools.

But despite these challenges, the Maya flourished, the only great civilization to ever arise

in the midst of such harsh conditions.

The earliest signs of the Mayan civilization began around the year 1800 BC, nearly 2000

years before the beginning of the Christian calendar.

From this time, Mayan people domesticated maize, beans, squashes and chili peppers,

as well as the cacao bean, which they used to make a rich drinking chocolate.

The inscription on one ornately patterned vase from the city of Masham, called the vase

of the seven gods, shows that chocolate was often drunk in celebration, and new groves

of trees were planted on special occasions like the birth of a young prince.

This drinking vessel for the fruit of a new grove of cacao trees.

It belongs to the smooth-skinned sprout, the young boy who listened, sun-eyed Lord Jaguar,

the owner of the trees.

The Mayan world was essentially divided into two zones, the highlands and the lowlands.

The highlands were of crucial importance to the Maya, a spine of rocky mountains covered

with pine forest that follow the line of the continental shelf.

In those cool hills, the Maya found obsidian and the greenish precious stone jade, which

they carved into marvellous trinkets.

The highlands were also home to the quetzal, a bird with bright emerald green feathers

that the Maya used to create headdresses for their kings and priests.

If you stood in these highlands with your back to the Pacific Ocean, you would see ahead

of you a flat, undulating plain stretching out into the distance.

Four hundred kilometres away, the peninsula ends at the curving Atlantic coast, broken

with bays and lagoons.

It's within this basin that all the great wealth of Mayan cities rose.

This was a network of societies that looked a little like the classical Greece of Sparta

and Athens, or Renaissance Italy.

Think of the Pope ruling in Rome, the Medici family in Florence, the Doge in Venice, different

centres of power all sharing a common culture but in constant opposition for power.

In Mayan conceptions of the universe, the gods created three worlds previous to the

current one, each of them resulting in failure.

They believed themselves to live in the fourth world.

It's true that when the Mayan cities of the classic period began to grow and thrive, there

had already been a number of rises and falls.

But through the third and fourth centuries, Mayan cities began to grow with astounding

speed.

For much of the Mayan classic period, the largest and most powerful of these was the

city of Tikal.

When the fugitive monk Avondáño stumbled across the ruins of Tikal, it's clear why

they had such an effect on him.

That's because Tikal is home to some of the most spectacular ruins in the Mayan world.

Its limestone temples tower up to a height of 64 meters or 22 stories, almost as high

as the towers of the Brooklyn Bridge.

These temples were topped with enormous masks of the Jaguar sun god and originally painted

a brilliant deep red.

When making the first Star Wars film, George Lucas used Tikal as the setting of his rebel

base on a moon of the planet Yavin.

It's not hard to see why.

Today, the ruins do look otherworldly, the tips of those ancient pyramids just peeking

above the trees.

But Tikal is also one of the Mayan cities whose history we understand the best.

A long list of its rulers has been discovered and excavations have uncovered the tombs of

those same rulers.

Archaeologists now believe that this city may have held as many as 90,000 people during

its height.

But to understand the history of Tikal, we also have to introduce another huge player

in this region.

This player stands as a shadowy force behind much of what occurred in the Mayan world.

This was the city of Teotihuacan.

Teotihuacan lay over 1500 kilometers away in the Valley of Mexico.

It was a vast city of stone pyramids.

Today, much of it buried beneath the urban sprawl of Mexico City.

But in its time, it was the largest city in the pre-Columbian Americas.

Teotihuacan commanded a powerful military and controlled all the crucial trade networks

across the continent.

It had a monopoly over a particular kind of green obsidian that was of exceptional hardness

and quality.

In this era, it wouldn't be too far off to think of Teotihuacan as something like an

early version of the United States.

It was cosmopolitan and multi-ethnic, with a population estimated at 125,000 or more,

which would have made it at least the sixth largest city in the world at the time.

Like the United States in modern times, it was also fond of intervening in the politics

of its southern neighbors.

In the early centuries of the first millennium, Teotihuacan began aggressively expanding

its sphere of influence, extending trade routes far south into the Mayan lands, establishing

embassies in faraway cities, and spreading that shining green obsidian far into the forests

of Central America.

The Mayan city of Tikal came under the influence of Teotihuacan in the 4th century AD.

It's not clear if this was a military conquest, a palace coup, or a diplomatic intervention,

but we do know that a young ruler, Yash-nun-ahin, which means curl-nose, rose to power in Tikal

with the apparent help of this distant superpower.

One stone carving in Tikal shows King Curl-nose being crowned, while Mexican soldiers look

on carrying distinctive dart throwers.

In the burial tomb of Curl-nose, artifacts have also been found carved out of that tell-tale

green obsidian that everywhere gives away the influence of Teotihuacan.

One remarkable image, carved on a pot from Tikal, shows just how this cultural exchange

happened.

On the left of the scene, we see a stepped pyramid in the Mayan style.

This is Tikal, and on the right is a temple of Mexican design, with a great fanned crown

at its top.

This is Teotihuacan.

From this Mexican temple, four foreign soldiers come, carrying those dart throwers, along

with vases of boxes full of gifts.

In the center, they build a temple together that has stepped sides like the Mayan temples,

but a fanned crown on top like the Mexican.

It's a clear image of collaboration and partnership, and might even show the construction of an

embassy in Tikal.

Is this harmonious image an accurate portrayal of the situation?

We don't know, but under the influence of Teotihuacan, Tikal grew in wealth and power

until it was the most powerful city in the Mayan world.

Its empire at its greatest height contained a population of half a million people.

One useful hieroglyphic in the Mayan system is one called Yahau.

It means his lord, and when we see it in the inscriptions of one city talking about another,

we know that this city has been subjugated.

The other city has become their ahau, or lord.

Around the time that Tikal started its partnership with Teotihuacan, its neighbors began using

this phrase to describe its kings.

Tikal's soldiers fanned out across the Mayan world, armed with weapons made of that green

Teotihuacan obsidian, and city after city fell under its banner.

It was the beginnings of a true empire, and for a while it looked like Tikal's plan to

rule the Mayan lowlands might have worked.

That is, were it not for one very important thing in their way.

It was their great rival, the city of Calakmul.

Calakmul was a city with a very distinctive character.

Like Tikal, it too was building an empire.

In every dominion it conquered, Calakmul's people marked the site with its emblem, a

snakehead, which in the Mayan script makes the sound khan.

Its lords called themselves Kul Khan Ahau, or the Lords of the Snake, and I'll put an

image of this glyph on Patreon for you to see.

Another interesting feature of Calakmul is the emphasis it put on the female line of

its royalty.

Whereas the inscriptions in Tikal only speak about kings, those in Calakmul mention the

joint rule of a king and a queen.

Calakmul was proud of its roots, which it traced back to the ancient Maya of the pre-classic

period.

So while Tikal had a kind of international outlook, allied with the distant superpower

Teotihuacan, it seems the people of Calakmul saw themselves as the true inheritors of the

Maya legacy.

And Calakmul was a powerful city too.

It was surrounded by a complex system of canals and its many buildings are tightly packed,

clustered like the skyscrapers of a modern city.

But in the early centuries of the classic period, Calakmul was outmatched by the might

of Tikal, swollen as it was by the riches of Teotihuacan.

The rulers of Calakmul, the so-called Lords of the Snake, must have calculated that the

only way to challenge the supremacy of Tikal was to outplay them in the game of strategy.

Calakmul set out on a centuries-long game of chess with their rivals.

They slowly gathered the small states that surrounded Tikal into a network of allies,

threatening Tikal's trade routes and supply lines, slowly suffocating it.

It was a kind of cold war and for this reason, the snake stones carved by Calakmul are by

far the most numerous of all the Mayan city-states.

They appear right across the Mayan world and often in places that for Tikal would have

proven pretty inconvenient, threatening their trade routes and menacing their farmland.

The strategy, although slow, was a success.

From the second half of the 6th century AD, Calakmul gained the upper hand.

The distant power of Teotihuacan fell under mysterious circumstances and now Tikal was

left all alone, surrounded by its enemies.

But it wasn't until the rule of one particular king, a man known as Double Bird, that Tikal's

fortunes would really take a turn for the worse.

Double Bird seems to have been particularly bad at the game of politics and we know this

because his actions would lose the city of Tikal, one of its key allies in the region,

a city known today as Caracol.

Caracol was once one of Tikal's underlings.

As part of its service, it would have paid tribute in the form of food and valuables,

it would have sent soldiers to fight for Tikal in its wars and workers to build its temples.

At least in the year 553, that's what Caracol still was, but it's possible that the forked

tongue of Calakmul was already beginning to erode this alliance.

In any case, the king of Tikal, Double Bird, wouldn't help matters.

I have to stop here for a moment and point out that we understand very little about warfare

in the Mayan world.

The Maya often undertook low-level skirmishes and their wars seem to have served a largely

ceremonial and symbolic function.

These wars, known as axe wars, would have involved perhaps only a few hundred fighters

and their main purpose seems to have been to capture prisoners for sacrifice to the

gods, to decapitate an important noble, hence axe war, and presumably to bring back plunder

and glory to the capital.

The Mayans in general were not interested in wars of conquest but just occasionally,

a different kind of war was undertaken which had a more brutal and all-encompassing nature.

These wars are referred to in the Mayan inscriptions as star wars.

As far as I can tell, the previous connection to George Lucas is a coincidence.

The name star war comes from a specific type of glyph used in the Maya script which depicts

a star showering the earth with fire.

This war seems to have been something quite rare in the Maya world, a war of total conquest

and destruction.

The inscriptions, as always, are hard to decipher but it seems that in the year 556, the king

of Tikal, Double Bird, embarked on an axe war, a low-level attack against his former

ally, the city of Caracol.

His soldiers would have swept into its territory wearing padded cotton armor, wielding flint

spears and clubs studded with blades of green obsidian.

They would have burned villages inside Caracol's sphere of influence, robbed anything they

could get away with and kidnapped a number of its citizens who they would later have

sacrificed at one of Tikal's temples.

Double Bird's reasons for ordering this attack are unclear.

It could have been a way of punishing some kind of insult from Caracol.

Perhaps Caracol hadn't been fulfilling the duties expected of it as an underling, or

Tikal feared that it was falling under the influence of its great enemy, Calakmul.

Whatever the reason, the rulers of Caracol didn't take this axe war in good humor.

In retaliation, they announced the beginning of a true war, a star war, against their former

masters in Tikal.

We can assume that Calakmul gave every help it could to Tikal's enemies.

It lived up to its reputation as the kingdom of the snake, putting its pieces into place

for centuries, building a network of allies that surrounded Tikal and cut off its supply

routes, wrapping itself around Tikal and choking the life from the once great city.

And now it seems that crushing grip tightened.

In the year 562, the once great city of Tikal was surrounded and besieged.

Its defenses were overwhelmed and its enemies swept into the city, smashing shrines and

temples.

Tikal's enemies uprooted the stone monuments proclaiming the achievements of its rulers,

broke them and buried their pieces.

They vandalized carvings of its kings, lopping off the heads of its sculptures, chipping

at their faces with stone tools.

And the destruction was devastating.

For the next century, Tikal's population stopped growing.

For a hundred years, no stone carvings or great public monuments were erected.

Its people were buried with only meager possessions and production of painted pottery ground to

a halt.

The fate of Tikal's king, Double Bird, is unknown.

He was probably taken back to Karakol or Calakmul and executed at the top of a pyramid.

A new king was put in place in Tikal, a man named Animal Skull.

And although we know almost nothing about him, inscriptions in his tomb show that he

was not the son of Double Bird.

For the next century, Kalakmul and not Tikal would rule the Yucatan.

But this great Mayan rivalry would go on.

Tikal would regain the upper hand and then lose it.

Conflicts between the two cities' allies would blaze on for generations.

But it wasn't war that caused the collapse of the Mayan world, at least not entirely.

To get to the root cause of this collapse, we will have to look at how Mayan society

structured itself, the fatal flaws built into its civilization, and the tensions and conflicts

that would ultimately tear it apart.

One way that we can track the progress of the Mayan collapse is by looking at the number

of inscriptions they left.

When times were good, the Maya erected new temples, palaces, and carved monuments.

So we can see that around the year 500, as the classic Mayan period just got started,

the number of dated monuments was quite low.

In the city of Copan, for instance, there were only 10 built in the year 514.

But as the years went by and Mayan society grew, the number of monuments in Copan skyrockets.

It increased to 20 per year just a century later.

By the year 750, over 40 monuments were being constructed each year.

But then the collapse set in.

After this, the number of dated monuments begins to falter.

Only 50 years later, in the year 800, only 10 monuments were built.

In the year 900, the construction of new monuments had ended.

From the year 800 onwards, all across the Mayan lowland, these inscriptions start to

die out, faltering like a failing radio signal and then crackling out into silence.

Each of these cities goes out one by one like lights blinking out in the dark.

The process began in the southwest, along the Uzamasinta River.

At the city of Bonampak, the last date of an inscription is the year 792.

The city of Yashilan fell silent in the year 808.

From there, this wave of doom washed over the whole of the Maya lowlands.

The great snake city of Calakmul went silent after the year 810 and Copan followed in 822,

Tikal held out another 70 years after the fall of its great rival, but it too finally

fell into the darkness in the year 889.

The last Maya inscription of all, in the remote city of Tonina, comes in the year 909.

And the strange thing is, none of these inscriptions give any sense that anything is wrong.

There are no prophecies of doom or accounts of terrible events.

Maya art doesn't decline either, but remains elaborate and highly skilled to the end.

So what happened?

How could this vibrant and powerful culture collapse so suddenly and so completely, leaving

not a single warning behind?

As with the fall of any civilization, the collapse of the Maya wasn't a simple event.

It's hard to point to any one cause and form a simple, one thing leads to another narrative.

All of the environmental stresses we discussed earlier meant that to succeed in such a harsh

landscape, Mayan society, like any society, had to accumulate a number of stresses and

imbalances.

Under extreme stress, these would form into fractures and with sufficient pressure, they

would splinter along the whole length of their world.

Of these stresses, surely the most pressing was the capacity of the Maya to feed their

booming population.

In order for any society to work, farmers need to produce enough food to feed themselves

and also enough to feed all the people in the society who aren't farmers.

The soldiers and carpenters and masons and of course, the king and all his nobles.

In a hyper-efficient modern economy like the United States, less than 2% of the population

work on farms.

Each farmer in America feeds over 150 people as well as themselves, freeing up a huge proportion

of the population to do other things.

But for the Maya, who used slash and burn agriculture and grew low-protein crops, each

farmer could feed perhaps five other people.

As the end of the 8th century neared, the Mayan population was booming.

In Tikal, for instance, the population in the city centre was 65,000, with a further

30,000 in the outskirts.

There were perhaps as many as 800 people living per square kilometre and they began living

in hastily constructed wooden buildings piled on top of one another.

Today, when we walk through the spacious plazas and temples of the Mayan cities, it's hard

to imagine that those empty overgrown terraces were once teeming with dense residential populations.

And as the population of the Maya lowlands exploded, the demands on its agriculture only

increased.

Another huge problem was deforestation.

Because of what we've seen of the overgrown ruins of Mayan temples, we have a romantic

idea of the Maya as a people who lived out their lives beneath the jungle canopy.

But by the end of the Classic Period, the Maya lowlands had been more or less completely

deforested.

Studies of pollen samples found in lake beds and swamps in the region show that by the

end of the 8th century, hardly any forest remained in the Yucatan Peninsula.

The Maya had cut down the trees not only in their cities, but between them as well.

So if you stood on top of one of the great temples of Tikal or Calakmul around the year

800, you wouldn't see the thick forest canopy you see today.

You would have seen houses and streets stretching out in every direction and beyond that, people

toiling in the fields.

The Maya used some trees for construction, especially the extremely hard wood sapodilla,

which is naturally resistant to termites.

But most of the trees would have been used for burning.

In order to create lime and mortar for the construction of their great temples and the

plaster that lavishly coated them, the Maya burned limestone in great pits.

This intensive industrial process would have used up a great deal of the forests and the

forest land would then have been given over to agriculture.

But you can't grow crops on a patch of soil endlessly.

The nutrients and minerals that plants depend on soon get depleted unless the soil is given

time to rest.

The Maya, just like slash and burn farmers today, must have understood that the soil

needs to be given long fallow periods between growing.

The ground needs to return to nature to regain its nutrition.

But as the demand for food from the population increased, it's easy to imagine that the farmers

were placed under increasing pressure.

With the population growing, the rulers of these cities may have ordered their farmers

to grow crops on the same soil again and again, with no fallow periods allowed.

It would have been a short-sighted strategy that courted disaster in exchange for short-term

gains.

But at this point, the Maya may have had little choice.

Another huge factor is the role of drought.

As we've discussed, one of the greatest challenges the Maya faced was the collection and storage

of water.

And the climate of the Yucatan is such that variations in annual rainfall can be enormous.

Droughts were a common fact of life, and in fact a large part of Mayan infrastructure

was designed around planning for them and mitigating their effects.

But every system has its limits.

Archaeologists who've looked at sediment in the region estimate that in the year 760,

the Yucatan Peninsula suffered its worst drought in 7,000 years.

This was caused, it seems, by something the Maya would have appreciated all too well,

the awesome power of the sun.

As the Maya knew, the sun is a fickle god.

The radiation it gives out is not constant.

It's subject to variation going through peaks and troughs.

Geographic scores taken in Greenland confirm that levels of solar radiation around this

time reached lows that hadn't been seen for millennia.

This caused a harsh, dry cold to descend over the northern hemisphere and global weather

systems shifted northwards.

All the rain that arrives on the Mayan lowlands comes from the Atlantic on the trade winds,

bands of air that move in predictable patterns across the Atlantic Ocean.

With a northward shift of these winds, a brutal drought would descend on the Maya, and this

event coincides neatly with the Great Collapse.

Archaeologist Betty Meggers has combined physics and anthropology to propose a fascinating

theory.

She asks us to think about human societies as simple thermodynamic systems.

For Meggers, our societies are like machines or organisms.

They require a strong, stable form of energy to flow through them.

She argues that this energy is what allows the system to organize itself into increasingly

complex forms.

Increased complexity allows greater collection of energy, and so the society grows.

But if the strong flow of energy is cut off to a system, that system then collapses to

a level of organization that can be supported with the energy that remains.

She puts this theory in simple terms.

If an increase in energy resources or their control results in increased cultural complexity,

a decline in energy resources should result in a decline in cultural complexity.

And if the solar radiation theory is correct, it might be worth us putting Meggers' theories

to work.

Human society was suddenly unable to maintain its complexity as a result of the sun's sudden

drop in radiation, and it imploded.

In some places, the collapse was so drastic that the entire area was abandoned.

In the Chilam Balam, a surviving Mayan text from the post-contact era, you can almost

hear the echoes of some recognition, some authentic memory of what might have happened

during this time.

When our rulers increased in numbers, then they introduced a drought.

The hooves of the animals burnt, the seashore burnt, a sea of misery.

So it was said, so it was said on high.

Then the face of the sun was eaten.

Then the face of the sun was darkened.

Then its face was extinguished.

One site where we have a detailed understanding of exactly what happened during the collapse

is the city of Copan, now in western Honduras.

Copan was a small but densely populated city, built in a narrow and steep-sided river valley

lined with pine forests.

Its people loved sports, it had the largest ball court of any classical Maya city, and

it used the symbol of the leaf-nosed bat as its emblem on inscriptions.

For much of its history, it was a close ally of Tikal and fought wars on its behalf.

Copan was a trading outpost, perfectly positioned to profit from the trade in obsidian, jade

and quetzal feathers coming down from the hills.

In the fertile alluvial silt of the valley floor, the Mayans could feed themselves on

a thriving agriculture, growing their staples of corn, beans and chili peppers.

But the soil on the hills around Copan is less fertile.

It's more acidic and prone to erosion if cultivated for long periods.

Even today, modern farmers can grow barely a third of the amount of corn in the hills

when compared to the valley floor.

From the 5th century onwards, fueled by this fertile soil and trade, the population of

Copan boomed.

By the year 800, it may have reached as much as 30,000 people, living in this small area

of only about 10 square miles.

Between the years 650 and 750, construction of royal palaces and monuments was especially

frenzied, and nobles other than the king even began erecting their own palaces.

This all points to a period of thriving economic success, but the opulent life of the nobles

had to be supported by the hard work of Copan's farmers.

As Copan grew through the 5th and 6th centuries, it expanded to fill the bottom of the river

valley.

But as the year 650 came around, space was beginning to run out.

After that, people began to build their homes on the valley sides.

It must have looked a little like a Brazilian favela today, houses climbing on top of each

other on the slopes, but these dwellings were inhabited only for about a century.

The reason for that can be seen in the layer of sediment that today covers their floors.

As the people built up the mountainsides, the ground was eroding.

Some samples taken around this time show that the pine forests that once covered these

hills had been gradually cut down.

As these trees disappeared, their roots no longer held together the fragile soils on

the valley sides and the earth would now be swept away by the rains.

This acidic, low-nutrient soil would have leached down into the valley bottom, reducing

its fertility as well.

As the hills were slowly abandoned, the burden of feeding all of Copan's people would have

fallen increasingly on the valley bottom.

The fields would now need to be worked harder than ever in order to avoid famine and this

would have reduced their fertility even further.

Farmers would have likely fought over the last remaining pockets of land.

Analysis of skeletal remains from Copan paints a chilling picture.

From the year 650 onwards, signs of disease and malnutrition among its residents increased.

Their bones became porous and weak, their teeth showed increased stress lines.

These signs of ill health showed up in the graves of rich nobles and kings too, although

of course the health of the commoners was much worse.

When times were hard in Copan, it's likely that the common people would have blamed their

rulers.

In the Chilam Balam, one of the few surviving Maya texts, we can see this connection between

the king and the natural world explicitly.

This is the first question which will be asked of the chiefs.

He shall ask them for his food.

Bring the sun, thus it is said to the chiefs.

Bring the sun, my son.

Bear it on the palm of your hand to my plate.

The Mayan system of rulership was based on an implicit promise.

You support the king's lifestyle and he will protect you.

He will keep the gods happy, the sun shining and the crops growing.

If the king was seen to break that promise, the people may have decided that he had to go.

The last we hear from a king of Copan is in the year 822 with a single inscription.

It was carved when Copan's last known king, a man called Ukit Tuk, came to the throne,

apparently during a period of violence and chaos.

He began the carving of a four-sided monument just like his predecessors, but it was never

finished.

One side shows him being crowned, the next is half-carved, but the remaining two sides

are blank.

It's as if the carver just got up one day in the middle of his job and left.

Whoever Ukit Tuk was, he couldn't muster enough support to keep the idea of royalty alive.

Three decades later, in the year 850, the royal palace of Copan was burned and history

in that city came to an end.

With the collapse of royal authority, a time of chaos followed in Copan.

But the population didn't leave all at once.

In the year 950, a full century after the burning of the royal palace, there were still

roughly 15,000 people living in the valley bottom, about half the number at its height.

But the population continued to dwindle and by the 12th century, there is no sign of any

inhabitation in the valley.

Some samples show that past this point, the forests crept back to recover the ruins of

Copan.

At Tikal, we don't have the same level of detail, but we can trace the collapse of this

great city by looking at its monuments and inscriptions.

During the mid-8th century, Tikal had once again gained the upper hand over its enemy

Calakmul.

With its return to glory, Tikal boomed to an impressive height.

As it consolidated its power over the region and gathered all its wayward allies back under

its protective umbrella, Tikal also embarked on a burst of construction the likes of which

it had never seen.

Almost all of Tikal's great temples and pyramids date from the second half of this century.

But as the year 800 rolled around, all of that would come to an end.

By the mid-800s, it's clear Tikal was coming apart.

Its vital allies were now putting up monuments of their own, proclaiming themselves kings

of smaller provinces rather than sworn servants of the great king in Tikal.

Monuments began going up in Washakhtun first, asserting their independence from Tikal, and

in Ishlu and Jimbal in the north, the same thing was happening.

Tikal's dominion was fracturing into a mass of small kingdoms.

What's worse, the kings of these kingdoms often referred to themselves on their carvings

as the Holy Lord of Tikal.

By the year 900, there was no longer a king in Tikal.

There were no longer any people either.

The city seems to have fallen into chaos and the population drifted away.

While the palaces and temples of Tikal were abandoned, there's evidence that poor people

in the city's outer districts moved in to occupy them.

It must have been a strange feeling for these Maya peasants, entering the royal palace for

the first time and finding it abandoned.

They must have walked its halls in awe and run their hands along its richly painted walls

and carved stones.

These common people seem to have squatted in the abandoned royal palaces for a century

or more after the fall of Tikal.

We can see their traces in a layer of what's called midden, scraps of broken pottery, piles

of rubbish now piling high in the corridors of the once opulent halls.

These common people also scratched graffiti into the plastered walls of these palaces,

images of temples and animals, caricatures of people they knew.

I'll post some of these images on Patreon for you to see.

But the people who stayed here seem to have continued to revere the great temples and

holy palaces of the city.

They continued to worship the stone monuments of bygone kings and even moved them at times

to more convenient places.

But it seems they weren't able to read what the inscriptions said.

Some of the monuments they moved contained writing and the people who moved them put

them back into place upside down.

This pattern was repeated around the Mayan lowlands where common people made journeys

into the abandoned cities to pay respects to the slumbering gods.

But one by one, all of the cities in the Mayan lowlands were abandoned.

It may give you a sense of the scale of the catastrophe and the depth of the damage done

to the environment, that no attempt was made at a single one of these cities to ever re-occupy

them.

The forests of the Maya lowlands grew back and it's thought that when the Spanish arrived

at the end of the 15th century, the trees they saw covering the land had only just recovered

from that time.

In all of this, a picture does begin to emerge of what happened during the classic Maya collapse.

Damage to the environment and a period of climate change combined to cause a failure

of agriculture, which led to strains that the Maya political system simply couldn't

manage.

People finally turned against their rulers and the hierarchy of society collapsed, reverting

to chaotic and simple forms of life.

Collapsing cities would have sent refugees fleeing to other cities nearby, exacerbating

their own problems and causing a chain reaction of collapse that spread like a fire across

the whole region.

Perhaps if the Maya had ever formed a unified government, some of these crises could have

been averted.

But as the large empires of Tikal and Calakmul atomized and came apart, each city became

its own small kingdom.

With agriculture failing everywhere, the only way for some of these kingdoms to survive

was to take what they needed from their neighbors.

Against a backdrop of drought and famine, a hundred bitter wars over scarce resources

began.

At the site of Piedras Negras, archaeologists have found evidence of buildings being burned

during this time and monuments vandalized.

At Yaxchilan, the central part of the city was hastily fortified with rough stone walls,

built using stones taken from the surrounding temples and palaces.

It was a last, desperate defense.

Spear and javelin heads have also been found here, littering the ground in great numbers,

pointing to a violent and bloody battle.

It seems that as the fabric of Mayan society came apart, its people turned against one

another and a violent struggle for survival turned the Mayan lowlands into a bloodbath.

Today, the crumbling pyramids and cities of the Maya are still being uncovered.

In 2015, a geographical feature in Tonina that was thought to be a hill turned out to

be a Mayan pyramid and recent measurements have shown it to be one of the largest ever

built.

At 75 meters tall, it rivals the Pyramid of the Sun in Teotihuacan to be the tallest pre-Columbian

building in the Americas.

The ongoing battle to decipher the Mayan inscriptions continues.

Today, we understand a great deal of what we read on the stones of the Mayan temples,

but so much more remains untranslated.

One thing I find particularly moving is to read the texts of the post-contact Maya, who

had been invaded and ravaged by European settlers, whose lands were taken away, whose language

and history had been erased.

In the time after the Spanish arrival, Mayan people tried to hold together some vestiges

of their great tradition.

They passed it down by word of mouth from generation to generation, sometimes in secret,

and some of these texts survive to this day.

But it's a strange kind of survival.

The complex webs of reference, mythology and symbolism no longer point to anything.

All the associations and stories they once referred to are forgotten.

All the meanings they would have once carried have been lost.

And so, these texts remain, much as the crumbling stone pyramids do.

They stand as a silent testament to the loss of a whole world that will never again return.

I want to end the episode by listening to an extract from one of those texts called

The Ritual of the Bacchabs.

It's an incantation written down by a Mayan shaman after being passed down through the

ages, from the golden age of his civilization.

Today, although we know the meaning of most of the words, we can barely understand any

of what the text means.

As you listen, I want you to think about what it must have felt like to watch this great

civilization fall, to watch its great monuments, its palaces and ball courts crumble into the

earth.

Imagine the feeling of doom that must have crept over the whole world, over the wide

plains stripped of their trees and scorched with the smoke of burning lime, over the hills

and mountains where the quetzal birds still called, and over the empty pyramids, slowly

but unstoppably crumbling into the earth.

Can-a-hao, they say, is the creator.

Can-a-hao, they say, is the darkness.

Coming from the fifth level of the sky, the head of the dragonfly, the head covering its

worms, it bit the hand of the unfettered creator.

The unfettered darkness, it licked the blood in the sweat bath, it licked the blood in

the stone hut.

Now then, throw it to the demented creator, to the demented darkness.

Thank you for listening to the Fall of Civilizations podcast.

I've been Paul Cooper.

I'd like to thank all my voice actors for this episode.

Jake Barrett-Mills, Helena Bacon, Brian Chiobe, and Peter Preciado.

And special thanks to Kevin McCloyd for all other music played on this episode.

Do check out the rest of his work on incompetech.com.

I love to hear your thoughts and responses on Twitter, so please come and tell me what

you thought.

You can follow me at PaulMMCooper.

And if you'd like updates about the podcast, announcements about new episodes, as well

as images, maps, and to see behind the scenes, you can follow the podcast at FallOfCivsPod

with underscores separating the words.

This podcast can only keep going with the support of our generous subscribers on Patreon.

You keep me running, you help me cover my costs, and you also let me dedicate more time

to researching, writing, recording, and editing to get the episodes out to you faster and

bring as much life and detail to them as possible.

I want to thank all my subscribers for making this possible.

If you think you can spare anything, please do head over to Patreon and support the podcast

today.

For now, all the best, and thanks for listening.

The Mayan Collapse - Ruins Among the Trees ten|majów|upadek|ruiny|wśród|tych|drzew El|Maya|Colapso|Ruinas|Entre|los|Árboles o|maia|colapso|ruínas|entre|as|árvores той|майянський|колапс|руїни|серед|тих|дерев Der Zusammenbruch der Maya - Ruinen unter den Bäumen Il crollo dei Maya - Rovine tra gli alberi マヤの崩壊 - 木立の中の遺跡 Коллапс майя - руины среди деревьев 玛雅文明的衰落——树林中的遗迹瑪雅崩潰——樹林中的廢墟 El Colapso Maya - Ruinas Entre los Árboles Майянський колапс - Руїни серед дерев O Colapso Maia - Ruínas Entre as Árvores Upadek Majów - Ruiny wśród drzew

In the year 1695, right at the end of the 17th century, a Spanish monk fled barefoot w|tym|roku|tuż|na|koniec|końca||||wieku|pewien|hiszpański|mnich|uciekł|boso En|el|año|justo|en|el|final|de|el|17|siglo|un|español|monje|huyó|descalzo em|o|ano|bem|no|o|final|do|o|17º|século|um|espanhol|monge|fugiu|descalço в|тому|році|прямо|на|кінці|кінці|17-го|століття||століття|один|іспанський|монах|втік|босоніж 在1695年，就在17世纪末，一位西班牙修士赤脚逃离 En el año 1695, justo al final del siglo XVII, un monje español huyó descalzo У 1695 році, наприкінці 17 століття, іспанський монах втік босоніж No ano de 1695, bem no final do século XVII, um monge espanhol fugiu descalço W roku 1695, tuż na końcu XVII wieku, hiszpański mnich uciekł boso

and starving through the tropical forests of Central America. i|głodując|przez|tropikalne||lasy|w|Centralnej|Ameryce y|hambriento|por|los|tropical|bosques|de|Central|América e|faminto|por|as|tropicais|florestas|da|Central|América і|голодуючи|через|тропічні|тропічні|ліси|Центральної|Центральної|Америки 并饥饿地穿过中美洲的热带森林。 y hambriento a través de los bosques tropicales de América Central. і голодуючи через тропічні ліси Центральної Америки. e faminto pelas florestas tropicais da América Central. i głodny przez tropikalne lasy Ameryki Środkowej.

His name was Andres de Avendano y Loyola, and along with his men he was dying of thirst |||||Авендано|||||||||||| su|nombre|fue|Andrés|de|Avendano|y|Loyola|y|junto|con|sus|hombres|él|estaba|muriendo|de|sed його|ім'я|було|Андрес|де|Авендано|і|Лойола|і|разом|з|його|людьми|він|був|вмираючи|від|спраги seu|nome|era|Andres|de|Avendano|e|Loyola|e|junto|com|seus|homens|ele|estava|morrendo|de|sede jego|imię|było|Andres|de|Avendano|i|Loyola|i|wraz|z|swoimi|ludźmi|on|był|umierając|z|pragnienia 他的名字是安德烈斯·德·阿文达诺·伊·洛约拉，他和他的人口渴而快要死了 Su nombre era Andrés de Avendano y Loyola, y junto con sus hombres estaba muriendo de sed. Його звали Андрес де Авендано й Лойола, і разом зі своїми людьми він помирав від спраги Seu nome era Andres de Avendano y Loyola, e junto com seus homens ele estava morrendo de sede. Nazywał się Andres de Avendano y Loyola, a wraz ze swoimi ludźmi umierał z pragnienia.

and hunger. i|głód y|hambre e|fome і|голод 和饥饿。 y hambre. і голод. e fome. i głód.

Avendano and his men had been part of a mission to the city of Tayasal, an island stronghold Авендано||||||||||||||||| Avendano|y|sus|hombres|habían|estado|parte|de|una|misión|a|la|ciudad|de|Tayasal|un|isla|bastión Авендано|і|його|чоловіки|мали|були|частиною|місії|до|місія|до|міста|місто|Таясаль|Таясаль|острівною|острівна|фортеця Avendano|e|seus|homens|tinham|sido|parte|de|uma|missão|para|a|cidade|de|Tayasal|uma|ilha|fortaleza Avendano|i|jego|ludzie|mieli|byli|częścią|z|misji||do|do|miasta|z|Tayasal|twierdza|wyspa|twierdza Avendano y sus hombres habían sido parte de una misión a la ciudad de Tayasal, un bastión insular. Авендано та його люди були частиною місії до міста Тайасаль, острова-фортеці Avendano e seus homens faziam parte de uma missão para a cidade de Tayasal, uma fortaleza insular Avendano i jego ludzie brali udział w misji do miasta Tayasal, wyspiarskiej twierdzy.

that was the last independent holdout of a once mighty civilization, the Maya. to|był|ostatni|ostatni|niezależny|bastion|z|pewnej|niegdyś|potężnej|cywilizacji|Majów|Majowie die das letzte unabhängige Überbleibsel einer einst mächtigen Zivilisation, der Maya, war. 那是曾经强大的玛雅文明的最后一个独立堡垒。 ese fue el último bastión independiente de una vez poderosa civilización, los mayas. це була остання незалежна твердиня колись могутньої цивілізації, майя. essa foi a última resistência independente de uma civilização outrora poderosa, os maias. to była ostatnia niezależna twierdza niegdyś potężnej cywilizacji, Majów.

Avendano's mission had been to convince the Mayan king of Tayasal to convert to Christianity Avendano||miał|być|aby|przekonać|króla|majańskiego|król|z|Tayasal|aby|nawrócić|na|chrześcijaństwo La misión de Avendano había sido convencer al rey maya de Tayasal de convertirse al cristianismo Місією Авендано було переконати майянського короля Таясала прийняти християнство A missão de Avendano era convencer o rei maia de Tayasal a se converter ao cristianismo Misją Avendano było przekonanie króla Majów z Tayasal do nawrócenia na chrześcijaństwo

and South America. i|Południowej|Ameryki y Sudamérica. та Південної Америки. e da América do Sul. i Południowej.

the jungle back to Spanish lands. dżunglę|dżunglę|z powrotem|do|hiszpańskich|ziem la|selva|de regreso|a|españolas|tierras джунглі||назад|до|іспанських|земель de la jungla de regreso a tierras españolas. джунглі назад до іспанських земель. selva de volta para as terras espanholas. dżunglę z powrotem do hiszpańskich ziem.

But then they came over the crest of one hill and saw something that stopped them in their ale|wtedy|oni|przyszli|na|szczyt||jednego|wzgórza||i|zobaczyli|coś|co|zatrzymało|ich|w|ich Pero|entonces|ellos|llegaron|sobre|la|cima|de|una|colina|y|vieron|algo|que|detuvo|ellos|| mas|então|eles|chegaram|sobre|a|crista|de|uma|colina|e|viram|algo|que|parou|eles|em|seus але|тоді|вони|прийшли|через|верхівку|гребінь|одного|пагорба||і|побачили|щось|що|зупинило|їх|у|їхніх Pero luego llegaron a la cima de una colina y vieron algo que los detuvo en sus Але потім вони вийшли на вершину одного пагорба і побачили щось, що зупинило їх у їхніх Mas então eles chegaram ao topo de uma colina e viram algo que os parou em seus Ale potem dotarli na szczyt jednego wzgórza i zobaczyli coś, co ich zatrzymało w ich

tracks. śladach pasos. слідах. passos. miejscu.

and vines. i|winoroślami y|vides e|cipós і|лозами y vides. та ліанами. e cipós. i winoroślami.

There was a great variety of old buildings, and though they were very high and my strength to|było|wiele|wielka|różnorodność|starych||budynków|i|chociaż|one|były|bardzo|wysokie|i|moja|siła Allí|había|una|gran|variedad|de|viejos|edificios|y|aunque|ellos|eran|muy|altos|y|mi|fuerza havia|era|uma|grande|variedade|de|velhos|edifícios|e|embora|eles|eram|muito|altos|e|minha|força там|була|велика|велика|різноманітність|старих|старих|будівель|і|хоча|вони|були|дуже|високими|і|моя|сила Había una gran variedad de edificios antiguos, y aunque eran muy altos y mi fuerza Було велике різноманіття старих будівель, і хоча вони були дуже високими, а моя сила Havia uma grande variedade de edifícios antigos, e embora fossem muito altos e minha força Było wiele różnych starych budynków, a chociaż były bardzo wysokie, a moja siła

was little, I climbed up them, although with some trouble. |||||||z|| era|poca|yo|subí|arriba|ellos|aunque|con|algo|dificultad era|pouca|eu|escalei|até|eles|embora|com|algum|esforço |||||||з|| era poca, subí por ellos, aunque con algo de dificultad. була малою, я піднявся на них, хоча з деякими труднощами. fosse pouca, eu subi neles, embora com algum esforço. była mała, wspiąłem się na nie, chociaż z pewnymi trudnościami.

They were in the form of a convent, with the small cloisters and many living rooms all one|były|w|formie||klasztoru|wóz||z|||||||| ellos|estaban|en|la|forma|de|un|convento|con|los|pequeños|claustros|y|muchas|habitaciones|salas|todas eles|eram|em|a|forma|de|um|convento|com|os|pequenos|claustros|e|muitas|de estar|salas|todas Вони|були|у|формі|формі|монастиря|монастиря||з|маленькими|маленькими|клуатрами|і|багатьма|житловими|кімнатами|всі Tenían la forma de un convento, con los pequeños claustros y muchas salas de estar, todas Вони мали форму монастиря, з маленькими клуатрами та багатьма житловими кімнатами, всі Eles tinham a forma de um convento, com os pequenos claustros e muitos quartos de estar todos Miały formę klasztoru, z małymi krużgankami i wieloma pokojami mieszkalnymi, które były

roofed over, and arched like a wagon, and whitened inside with plaster. pokryte|nad|i|łukowate|jak|wóz||i|wybielone|wewnątrz|z|tynkiem cobertas|por|e|arqueadas|como|uma|carroça|e|branquearam|dentro|com|gesso покритими|зверху|і|арковими|як|вагон|вагоном|і|побіленими|всередині|з|штукатуркою cubiertas, y arqueadas como una carreta, y blanqueadas por dentro con yeso. покриті дахом, з арками, як у воза, і побілені всередині штукатуркою. cobertos, e arqueados como uma carroça, e branquearam por dentro com gesso. pokryte dachem, z łukami jak wozem, a wewnątrz bielone tynkiem.

It seemed to us that these buildings must stand near a settlement. to|wydawało się|to|nam|że|te|budynki|muszą|stać|blisko|osady|osady nos|pareció|a|nosotros|que|estos|edificios|deben|estar|cerca|un|asentamiento isso|pareceu|a|nós|que|esses|edifícios|devem|ficar|perto de|uma|aldeia це|здавалося|нам||що|ці|будівлі|повинні|стояти|біля|поселення| Nos pareció que estos edificios debían estar cerca de un asentamiento. Здавалося, що ці будівлі повинні стояти біля поселення. Pareceu-nos que esses edifícios deveriam estar perto de um assentamento. Wydawało nam się, że te budynki muszą stać blisko osady.

At the time that Avendano stumbled across this ruined city, the Mayan civilization was w|czasie|czasie|kiedy|Avendano|potknął się|na|to|zrujnowane|miasto|cywilizacja|Majów|cywilizacja|była en|el|momento|que|Avendano|tropezó|con|esta|arruinada|ciudad|la|maya|civilización|estaba Quando|a|época|que|Avendano|tropeçou|em|esta|em ruínas|cidade|a|maia|civilização|era в|той|час|коли|Авендано|натрапив|на|це|зруйноване|місто|цивілізація|майя||була En el momento en que Avendano se topó con esta ciudad en ruinas, la civilización maya era На той час, коли Авендано натрапив на це зруйноване місто, майянська цивілізація була Na época em que Avendano se deparou com esta cidade em ruínas, a civilização maia estava W czasie, gdy Avendano natknął się na to zrujnowane miasto, cywilizacja Majów była

a shadow of its former glory. cieniem|cieniem|chwały|swojej|dawnej|chwały una|sombra|de|su|antigua|gloria uma|sombra|de|sua|antiga|glória тінь||від|її|колишньої|слави una sombra de su antigua gloria. тінню своєї колишньої слави. uma sombra de sua antiga glória. cieniem swojej dawnej chwały.

The invasion of the Spanish in the 16th century had spread diseases like smallpox that harrowed ta|inwazja|||Hiszpanów|w||XVI|wieku|miał|rozprzestrzenić|choroby|takie jak|ospa|które|zdziesiątkowały La|invasión|de|los|españoles|en|el|siglo 16|siglo|había|propagado|enfermedades|como|viruela|que|atormentaron a|invasão|dos|os|espanhóis|em|o|século|século|tinha|espalhado|doenças|como|varíola|que|atormentaram той|вторгнення|в|іспанців|іспанців|в|16-му|16-му|столітті|допоміжне дієслово|поширило|хвороби|такі як|віспа|які|терзали La invasión de los españoles en el siglo XVI había propagado enfermedades como la viruela que asolaron Вторгнення іспанців у 16 столітті поширило хвороби, такі як віспа, які завдали шкоди A invasão dos espanhóis no século XVI havia espalhado doenças como a varíola que devastaram Inwazja Hiszpanów w XVI wieku rozprzestrzeniła choroby, takie jak ospa, które zdziesiątkowały

the Mayan population, long before the Spanish conquistadors arrived with guns, steel blades la|maya|población|mucho|antes|los|españoles|conquistadores|llegaron|con|armas|acero|cuchillas a|maia|população|muito|antes que|os|espanhóis|conquistadores|chegaram|com|armas|de aço|lâminas північному|||||||||||| a la población maya, mucho antes de que los conquistadores españoles llegaran con armas, cuchillas de acero майянському населенню, задовго до того, як іспанські конкістадори прибули з гарматами, сталевими лезами a população maia, muito antes de os conquistadores espanhóis chegarem com armas, lâminas de aço ludność Majów, na długo przed tym, jak hiszpańscy konkwistadorzy przybyli z bronią, stalowymi ostrzami

and war dogs to subjugate the remaining population. y perros de guerra para someter a la población restante. та бойовими собаками, щоб підкорити залишки населення. e cães de guerra para subjugar a população remanescente. i psami wojennymi, aby podporządkować pozostałą ludność.

Avendano had seen Mayan people living relatively simple lives on the northern coast of the Avendano había visto a los mayas viviendo vidas relativamente simples en la costa norte de la Авендано бачив, як майянці живуть відносно простим життям на північному узбережжі Avendano havia visto pessoas maias vivendo vidas relativamente simples na costa norte do Avendano widział ludzi Majów prowadzących stosunkowo proste życie na północnym wybrzeżu

These were the ruins of a city that rivaled the ancient capitals of the old world in size, te|były|ruiny||miasta|które|||rywalizowały|starożytnymi||stolicami|świata|starego|||w|rozmiarze estas|eran|las|ruinas|de|una|ciudad|que|rivalizaba|las|antiguas|capitales|de|el|viejo|mundo|en|tamaño estas|eram|as|ruínas|de|uma|cidade|que|rivalizava|as|antigas|capitais|do|o|velho|mundo|em|tamanho ці|були|руїни|руїни|міста|місто||яке|суперничало|стародавніми|стародавніми|столицями|старого|світу|||в|розмірі Estas eran las ruinas de una ciudad que rivalizaba en tamaño, Це були руїни міста, яке за розмірами, Essas eram as ruínas de uma cidade que rivalizava com as antigas capitais do velho mundo em tamanho, To były ruiny miasta, które pod względem wielkości,

magnificence and grandeur. wspaniałością|i|wielkością magnificencia|y|grandeza magnificência|e|grandeza величчю|і|грандіозністю magnificencia y grandeza con las antiguas capitales del viejo mundo. величчю та грандіозністю суперечило стародавнім столицям старого світу. magnificência e grandeza. wspaniałości i majestatu dorównywało starożytnym stolicom starego świata.

Avendano couldn't have known it then, but he had stumbled across the ruins of the great Avendano|nie mógł|mieć|wiedział|to|wtedy|ale|on|miał|natknął się|na|ruiny||wielkich|| Avendano|no podría|haber|sabido|eso|entonces|pero|él|había|tropezado|con|las|ruinas|de|la|gran Avendano|não podia|ter|sabido|isso|então|mas|ele|tinha|tropeçado|em|as|ruínas|de|a|grande Авендано|не міг|мати|знати|це|тоді|але|він|мав|натрапив|на|руїни|руїни|великого|великого| Avendano no podía saberlo entonces, pero se había topado con las ruinas de la gran Авендано не міг знати цього тоді, але він натрапив на руїни великого Avendano não poderia saber na época, mas ele havia tropeçado nas ruínas do grande Avendano nie mógł tego wiedzieć wtedy, ale natknął się na ruiny wielkiego

Mayan capital of Tikal. Majów|stolicą|| maya|capital|de|Tikal maia|capital|de|Tikal маянський|столиця|Тікаля| La capital maya de Tikal. Майянська столиця Тікаль. A capital maia de Tikal. Majanska stolica Tikal.

It was just one of at least 40 Mayan cities that had flourished in this region, giving to|było|tylko|jedno|z|co najmniej||majskich|miast|które|miały|rozkwitały|w|tym|regionie|dając Eso|fue|solo|una|de|al|menos|mayas|ciudades|que|habían|florecido|en|esta|región|dando isso|era|apenas|uma|de|pelo|menos|maias|cidades|que|tinham|florescido|em|esta|região|dando це|було|просто|одне|з|принаймні|щонайменше|майянських|міст|які|мали|процвітати|в|цьому|регіоні|даючи Era solo una de al menos 40 ciudades mayas que habían florecido en esta región, dando Це було лише одне з принаймні 40 маянських міст, які процвітали в цьому регіоні, даючи Era apenas uma das pelo menos 40 cidades maias que floresceram nesta região, dando To było tylko jedno z co najmniej 40 miast Majów, które rozkwitły w tym regionie, dając

birth to a thriving and colourful culture of arts and literature. narodziny|do|jednej|kwitnącej|i|kolorowej|kultury|sztuki||i|literatury nacimiento|a|una|próspera|y|colorida|cultura|de|artes|y|literatura nascimento|a|uma|próspera|e|colorida|cultura|de|artes|e|literatura народження|до|однієї|процвітаючої|і|кольорової|культури|мистецтв||і|літератури nacimiento a una cultura vibrante y colorida de artes y literatura. народження процвітаючій та яскравій культурі мистецтв і літератури. nascimento a uma cultura vibrante e colorida de artes e literatura. początek tętniącej życiem i kolorowej kulturze sztuki i literatury.

The great city of Tikal was abandoned, along with every single other city in the area. wielkie|wielkie|miasto|||było|porzucone|razem|z|każdym|pojedynczym|innym|miastem|w|obszarze|obszarze La|gran|ciudad|de|Tikal|fue|abandonada|junto|con|cada|una|otra|ciudad|en|la|área a|grande|cidade|de|Tikal|foi|abandonada|junto|com|cada|única|outra|cidade|em|a|área великий|великий|місто|Тікаль|Тікаль|було|покинуте|разом|з|кожним|окремим|іншим|містом|в|районі|області La gran ciudad de Tikal fue abandonada, junto con cada una de las otras ciudades de la zona. Велике місто Тікаль було покинуте, разом з кожним іншим містом в цій місцевості. A grande cidade de Tikal foi abandonada, junto com todas as outras cidades da área. Wielkie miasto Tikal zostało porzucone, wraz z każdym innym miastem w okolicy.

After this catastrophe, the forest swept in to reclaim the stones of Tikal. Po|tej|katastrofie|las|las|zalał|do|aby|odzyskać|kamienie|kamienie|| Después|esta|catástrofe|el|bosque|se apoderó|adentro|para|reclamar|las|piedras|de|Tikal Depois de|esta|catástrofe|a|floresta|varreu|para|a|reivindicar|as|pedras|de|Tikal після|цієї|катастрофи|ліс|ліс|нахлинув|всередину|щоб|повернути|камені|камені|Тікаль|Тікаль Después de esta catástrofe, el bosque se apoderó de las piedras de Tikal. Після цієї катастрофи ліс захопив територію, щоб повернути камені Тікаля. Após essa catástrofe, a floresta avançou para reivindicar as pedras de Tikal. Po tej katastrofie las wdarł się, aby odzyskać kamienie Tikal.

What led to their fall? co|doprowadziło|do|ich|upadku qué|llevó|a|su|caída o que|levou|a|sua|queda що|призвело|до|їх|падіння ¿Qué llevó a su caída? Що призвело до їхнього падіння? O que levou à queda deles? Co doprowadziło do ich upadku?

What did it feel like to be a person alive at the time who witnessed the end of their co|pomocniczy czasownik|to|czuć|jak|być||osobą||żywą|w|czasie||która|była świadkiem|końca||ich| qué|verbo auxiliar|eso|sintió|como|a|ser|un|persona|viva|en|el|tiempo|que|presenció|el|fin|de|su o que|verbo auxiliar|isso|sentiu|como|a|ser|uma|pessoa|viva|em|o|tempo|que|testemunhou|o|fim|de|sua що|допоміжне дієслово|це|відчувати|як|бути||людиною||живою|в|той|час|який|став свідком|кінця|||їх ¿Cómo se sintió ser una persona viva en ese momento que presenció el fin de su Які відчуття були у людини, яка жила в той час і стала свідком кінця їхнього Como era ser uma pessoa viva na época que testemunhou o fim do seu Jakie to było uczucie być osobą żyjącą w tym czasie, która była świadkiem końca ich

world? mundo? світу? mundo? świata?

In this episode, I want to look at that great romantic mystery, the fall of the classic En este episodio, quiero analizar ese gran misterio romántico, la caída de lo clásico. У цьому епізоді я хочу розглянути цю велику романтичну загадку, падіння класичного Neste episódio, quero olhar para aquele grande mistério romântico, a queda do clássico W tym odcinku chcę przyjrzeć się tej wielkiej romantycznej tajemnicy, upadkowi klasycznego

Maya civilization. Majów|cywilizacja Maya|civilización maia|civilização мая|цивілізація Civilización maya. Цивілізація майя. Civilização maia. Cywilizacja Majów.

I want to explore the fatal flaws that lay beneath the surface of this civilization and ja|chcę|to|zbadać|te|fatalne|wady|które|leżały|pod|powierzchnią|powierzchnią|tej||cywilizacji|i yo|quiero|a|explorar|los|fatales|defectos|que|yacían|debajo|la|superficie|de|esta|civilización|y eu|quero|a|explorar|os|fatais|defeitos|que|estavam|sob|a|superfície|de|esta|civilização|e я|хочу|інфінітивна частка|дослідити|фатальні||недоліки|які|лежали|під|поверхнею|поверхня|цієї||цивілізації|і Quiero explorar los defectos fatales que yacen bajo la superficie de esta civilización y Quero explorar as falhas fatais que estavam abaixo da superfície dessa civilização e Chcę zbadać fatalne wady, które leżały pod powierzchnią tej cywilizacji i

Despite Avendano's encounter with the ruins of Tikal, the legacy of the Mayan civilization pomimo|Avendano|spotkania|z|ruinami||Tikal||dziedzictwo|dziedzictwo|cywilizacji|Majów|Majów|cywilizacja a pesar de|Avendano|encuentro|con|las|ruinas|de|Tikal|el|legado|de|la|maya|civilización apesar de|Avendano|encontro|com|as|ruínas|de|Tikal|o|legado|da|a|maia|civilização незважаючи на|Авендано|зустріч|з|руїнами|руїнами|Тікаля||спадщина|спадщина|цивілізації|майянської|майянської|цивілізації A pesar del encuentro de Avendano con las ruinas de Tikal, el legado de la civilización maya Незважаючи на зустріч Авендано з руїнами Тікаля, спадщина цивілізації майя Apesar do encontro de Avendano com as ruínas de Tikal, o legado da civilização maia Pomimo spotkania Avendano z ruinami Tikal, dziedzictwo cywilizacji Majów

didn't really capture the world's attention until the early decades of the 19th century. nie|naprawdę|przyciągnęło|uwagę|świata|uwagę|aż do|wczesnych|wczesnych|dekad|XIX|wieku||wieku no|realmente|capturó|la|mundo|atención|hasta|las|primeras|décadas|de|el|siglo 19|siglo não|realmente|capturou|a|do mundo|atenção|até|as|primeiras|décadas|do|o|século 19|século не|справді|привернула|уваги|світової|уваги|до|ранніх|ранніх|десятиліть|19-го|19-го||століття realmente no capturó la atención del mundo hasta las primeras décadas del siglo XIX. насправді не привернула уваги світу до початку 19 століття. não realmente capturou a atenção do mundo até as primeiras décadas do século 19. nie przyciągnęło naprawdę uwagi świata aż do wczesnych dekad XIX wieku.

This is down to the work of the American writer and explorer John Lloyd Stevens and to|jest|z powodu|do|pracy|praca|amerykańskiego|amerykańskiego||pisarza|i|odkrywcy|John|Lloyd|Stevens|i esto|es|debido|a|el|trabajo|de|el|americano|escritor|y|explorador|John|Lloyd|Stevens|y isso|é|devido|a|o|trabalho|de|o|americano|escritor|e|explorador|John|Lloyd|Stevens|e це|є|зумовлено|до|роботою|роботою|американського|американського||письменника|і|дослідника|Джона|Ллойда|Стівенса|і Esto se debe al trabajo del escritor y explorador estadounidense John Lloyd Stevens y Це сталося завдяки роботі американського письменника та дослідника Джона Ллойда Стівенса та Isso se deve ao trabalho do escritor e explorador americano John Lloyd Stevens e To zasługa amerykańskiego pisarza i odkrywcy Johna Lloyda Stevensa i

The pair had traveled together for two weeks through the deep Guatemalan interior, following ta|para|mieli|podróżowali|razem|przez|dwa|tygodnie|przez|głęboki|głęboki|gwatemalski|interior|podążając za el||había|viajado|juntos|por|dos|semanas|por|el|profundo|guatemalteco|interior|siguiendo o|par|teve|viajado|juntos|por|duas|semanas|por|o|profundo|guatemalteco|interior|seguindo цей|дует|мали|подорожували|разом|протягом|двох|тижнів|через|глибокий||гватемальський|внутрішній|слідуючи La pareja había viajado junta durante dos semanas a través del profundo interior de Guatemala, siguiendo Ця пара подорожувала разом протягом двох тижнів через глибини Гватемали, слідуючи A dupla havia viajado junta por duas semanas pelo interior profundo da Guatemala, seguindo Para podróżowała razem przez dwa tygodnie przez głęboki wnętrze Gwatemali, podążając

rumors that the ruins of an ancient city lay somewhere in the jungle. plotkami|że|ruiny|ruiny|z|starożytnego|starożytny|miasto|leżały|gdzieś|w|dżungli|dżungla rumores|que|las|ruinas|de|una|antigua|ciudad|yacía|en algún lugar|en|la|jungla rumores|que|as|ruínas|de|uma|antiga|cidade|estavam|em algum lugar|na||selva чутки|що|руїни||стародавнього|міста|||лежали|десь|в|джунглях| rumores de que las ruinas de una ciudad antigua se encontraban en algún lugar de la jungla. чуткам, що руїни давнього міста десь у джунглях. rumores de que as ruínas de uma cidade antiga estavam em algum lugar na selva. za plotkami, że ruiny starożytnego miasta leżą gdzieś w dżungli.

They were beset by mosquitoes and the constant mud of the seasonal rains. oni|byli|osaczeni|przez|komary|i|błotem|stałym|błotem|z|deszczy|sezonowych|deszczy Ellos|fueron|asediados|por|mosquitos|y|el|constante|barro|de|las|estacionales|lluvias eles|estavam|cercados|por|mosquitos|e|a|constante|lama|das|as|sazonais|chuvas вони|були|облягали||комарі|і|постійний||бруд||сезонних||дощів Fueron asediados por mosquitos y el barro constante de las lluvias estacionales. Їх оточували комарі та постійна бруд від сезонних дощів. Eles foram cercados por mosquitos e pela lama constante das chuvas sazonais. Byli otoczeni przez komary i ciągłe błoto sezonowych deszczy.

As they rounded a bend in the river, they came across a sight that Avendano would have gdy|oni|zaokrąglili|w|zakręt|w|rzece|rzece|oni|natknęli się|na|widok|widok|który|Avendano|by|miał Al|ellos|doblaron|una|curva|en|el|río|ellos|llegaron|a|un|vista|que|Avendano|habría|tenido quando|eles|contornaram|uma|curva|no|o|rio|eles|vieram|a|uma|visão|que|Avendano|teria|que коли|вони|обігнули||вигин|в|річці||вони|натрапили|на||вид|який|Авендано|б|мав Al doblar una curva en el río, se encontraron con una vista que Avendano habría Коли вони обігнули вигин річки, їм відкрилася картина, яку Авендано б Ao contornarem uma curva no rio, depararam-se com uma cena que Avendano teria Gdy zakręcili w rzece, natknęli się na widok, który Avendano by

recognized. reconocido. впізнав. reconhecido. rozpoznał.

It was the top of a towering pyramid, just visible above the trees. Era la cima de una pirámide imponente, apenas visible sobre los árboles. Це була вершина величезної піраміди, ледь видима над деревами. Era o topo de uma pirâmide imponente, apenas visível acima das árvores. To była szczyt ogromnej piramidy, ledwo widoczny ponad drzewami.

We followed our guide through the thick forest among half-buried fragments to fourteen monuments, my|podążaliśmy|naszym|przewodnikiem|przez|gęsty||las|wśród|||fragmentów|do|czternastu|pomników nosotros|seguimos|nuestro|guía|a través de|el|denso|bosque|entre|||fragmentos|a|catorce|monumentos nós|seguimos|nosso|guia|por|a|densa|floresta|entre|||fragmentos|até|quatorze|monumentos ми|слідували|нашому|гіду|через|густий||ліс|серед|||уламків|до|чотирнадцяти|пам'ятників Seguimos a nuestro guía a través del denso bosque entre fragmentos medio enterrados hasta catorce monumentos, Ми слідували за нашим гідом через густий ліс серед напівзасипаних уламків до чотирнадцяти пам'ятників, Seguimos nosso guia pela densa floresta entre fragmentos meio enterrados até quatorze monumentos, Podążaliśmy za naszym przewodnikiem przez gęsty las wśród półzakopanych fragmentów do czternastu pomników,

one displaced from its pedestal by enormous roots, another locked in the close embrace jeden|przesunięty|z|swojego|postumentu|przez|ogromne|korzenie|inny|zablokowany|w|bliskim||uścisku uno|desplazado|de|su|pedestal|por|enormes|raíces|otro|encerrado|en|el|estrecho|abrazo um|deslocado|de|seu|pedestal|por|enormes|raízes|outro|trancado|em|o|apertado|abraço один|зрушений|з|його|постаменту|від|величезних|коренів|інший|застряглий|в|тісному||обіймах uno desplazado de su pedestal por enormes raíces, otro atrapado en el estrecho abrazo один з яких був зрушений з п'єдесталу величезними коріннями, інший замкнений у тісних обіймах um deslocado de seu pedestal por enormes raízes, outro preso no abraço apertado jeden z nich zepchnięty z piedestału przez ogromne korzenie, inny uwięziony w bliskim uścisku

of branches of trees and almost lifted out of the earth, another hurled to the ground z|gałęzi|z|drzew|i|prawie|podniesione|na zewnątrz|z|ziemi||inna|rzucona|na|ziemię| de|ramas|de|árboles|y|casi|levantadas|fuera|de|la|tierra|otra|arrojada|al|el|suelo de|galhos|de|árvores|e|quase|levantados|para fora|de|a|terra|outro|lançado|para|o|chão з|гілок|дерев|дерев|і|майже|піднятих|з|з|землі||ще одну|кинутою|на|землю| de ramas de árboles y casi levantadas del suelo, otra arrojada al suelo гілок дерев і майже піднятих з землі, інша кинута на землю de galhos de árvores e quase levantados do chão, outro lançado ao chão gałęzi drzew i prawie uniesionych z ziemi, inny rzucony na ziemię

Peninsula. półwysep Peninsula península півострів Península. Півострів. Península. Półwysep.

cities of such magnitude and elegance. miasta|o|takiej|wielkości|i|elegancji ciudades|de|tal|magnitud|y|elegancia cidades|de|tal|magnitude|e|elegância міста|такої|величини|величини|і|елегантності ciudades de tal magnitud y elegancia. міста такої величини та елегантності. cidades de tal magnitude e elegância. miasta o takiej wielkości i elegancji.

People of the time simply refused to believe that such enormous constructions had been Ludzie|z|tamtego|czasu|po prostu|odmówili|że|wierzyć|że|takie|ogromne|budowle|miały|być la gente|de|la|época|simplemente|se negó|a|creer|que|tales|enormes|construcciones|habían|sido pessoas|da|época||simplesmente|recusaram|a|acreditar|que|tais|enormes|construções|tinham|sido Люди|того|часу|часу|просто|відмовилися|інфінітивна частка|вірити|що|такі|величезні|споруди|мали|бути La gente de la época simplemente se negaba a creer que tales construcciones enormes habían sido Люди того часу просто відмовлялися вірити, що такі величезні споруди були As pessoas da época simplesmente se recusavam a acreditar que tais construções enormes tinham sido Ludzie tamtych czasów po prostu odmawiali uwierzenia, że takie ogromne budowle mogły być

built by the people who now lived a relatively simple existence in Central America and called ||Majami||||||||||||| construidas|por|las|personas|que|ahora|vivían|una|relativamente|simple|existencia|en|Central|América|y|llamaban ||os||||||||||||| ||тими||||||||||||| construidas por las personas que ahora llevaban una existencia relativamente simple en América Central y se llamaban побудовані людьми, які тепер жили відносно простим життям у Центральній Америці і називали construídas pelas pessoas que agora levavam uma existência relativamente simples na América Central e se chamavam zbudowane przez ludzi, którzy teraz prowadzili stosunkowo proste życie w Ameryce Środkowej i nazywali

themselves the Maya. siebie|Majami| mesmos||maias a sí mismos los mayas. себе мая. os maias. się Majami.

Nineteenth-century experts flocked to the news, proclaiming that ancient Egyptians, ||eksperci|tłumnie przybyli|do|te|wieści|ogłaszając|że|starożytni|Egipcjanie decimonónico|siglo|expertos|acudieron|a|la|noticia|proclamando|que|antiguos|egipcios ||especialistas|afluíram|para|as|notícias|proclamando|que|antigos|egípcios ||експерти|зібралися|до|новин||проголошуючи|що|давні|єгиптяни Los expertos del siglo XIX se agolpaban ante la noticia, proclamando que los antiguos egipcios, Експерти дев'ятнадцятого століття кинулися до новин, проголошуючи, що давні єгиптяни, Especialistas do século XIX se aglomeraram às notícias, proclamando que os antigos egípcios, Eksperci XIX wieku tłumnie przybyli do wiadomości, ogłaszając, że starożytni Egipcjanie,

Indians, Chinese or Norse explorers must have crossed the ocean from the old world and built ||||||||lesie||||||| indios|chinos|o|nórdicos|exploradores|debieron|haber|cruzado|el|océano|de|el|viejo|mundo|y|construyeron ||||||||a||||||| ||||||||лісі||||||| indios, chinos o exploradores nórdicos debieron haber cruzado el océano desde el viejo mundo y construido індійці, китайці або норвезькі дослідники, напевно, перетнули океан з старого світу і побудували indianos, chineses ou exploradores nórdicos devem ter cruzado o oceano do velho mundo e construído Indyjczycy, Chińczycy lub wikingowie musieli przepłynąć ocean ze starego świata i zbudować

these towering pyramids here in the forest. |||||te| estas|imponentes|pirámides|aquí|en|el|bosque |||||as| |||||міфічними| estas imponentes pirámides aquí en el bosque. ці величезні піраміди тут, у лісі. essas pirâmides imponentes aqui na floresta. te wspaniałe piramidy tutaj w lesie.

Some even suggested that they had been built by the mythical Lost Tribes of Israel or even Algunos incluso sugirieron que habían sido construidas por las míticas Diez Tribus Perdidas de Israel o incluso Дехто навіть припустив, що їх побудували міфічні Загублені племена Ізраїлю або навіть Alguns até sugeriram que elas haviam sido construídas pelas míticas Tribos Perdidas de Israel ou até mesmo Niektórzy nawet sugerowali, że zostały zbudowane przez mityczne Zaginione Plemiiona Izraela lub nawet

the inhabitants of Atlantis. ci|mieszkańcy|Atlantydy| los|habitantes|de|Atlántida os|habitantes|de|Atlântida ті|мешканці|| los habitantes de Atlántida. мешканці Атлантиди. os habitantes da Atlântida. mieszkańcy Atlantydy.

But at the time, Stevens caused something of a stir. ale|w|tym|czasie|Stevens|spowodował|coś|z|zamieszanie| pero|en|el|tiempo|Stevens|causó|algo|de|un|revuelo mas|em|o|tempo|Stevens|causou|algo|de|um|alvoroço але|в|той|час|Стівенс|спричинив|щось|з|невеликий|переполох Pero en ese momento, Stevens causó cierta conmoción. Але в той час Стівенс викликав певний переполох. Mas na época, Stevens causou um certo alvoroço. Jednak w tamtym czasie, Stevens wywołał pewne zamieszanie.

that these cities were indeed the product of the Mayan people. że|te|miasta|były|rzeczywiście|produktem|produktem|z|ludu|Majów| que|estas|ciudades|eran|de hecho|el|producto|de|los|mayas|pueblos que|essas|cidades|eram|de fato|o|produto|do|o|maia|povo що|ці|міста|були|дійсно|продуктом||з|народу|майя| que estas ciudades eran, de hecho, producto del pueblo maya. що ці міста дійсно є продуктом майя. que essas cidades eram de fato produto do povo maia. że te miasta były rzeczywiście dziełem ludu Majów.

Working our way through the thick woods, we came upon a square stone column, about fourteen pracując|naszą|drogę|przez|gęste||lasy|my|przyszliśmy|na|kolumnę|kwadratową|kamienną|kolumnę|około|czternastu trabajando|nuestro|camino|a través de|los|densos|bosques|nosotros|encontramos|ante|una|cuadrada|piedra|columna|de aproximadamente|catorce trabalhando|nosso|caminho|por|as|densas|florestas|nós|chegamos|a|uma|quadrada|de pedra|coluna|cerca de|quatorze працюючи|наш|шлях|через|густі|густі|ліси|ми|прийшли|на|квадратний|квадратний|кам'яний|колона|приблизно|чотирнадцять Avanzando a través de los densos bosques, nos encontramos con una columna de piedra cuadrada, de aproximadamente catorce Продовжуючи шлях через густий ліс, ми натрапили на квадратну кам'яну колонну, приблизно чотирнадцять Trabalhando nosso caminho através das densas florestas, encontramos uma coluna de pedra quadrada, com cerca de quatorze Przechodząc przez gęste lasy, natknęliśmy się na kwadratową kamienną kolumnę, około czternastu

feet high and three feet wide on each side, sculptured in bold relief. pies de altura y tres pies de ancho en cada lado, esculpida en alto relieve. футів заввишки і три фути завширшки з кожного боку, вирізьблену в сміливому рельєфі. pés de altura e três pés de largura em cada lado, esculpida em alto relevo. stóp wysokości i trzech stóp szerokości z każdej strony, rzeźbioną w wyraźnym reliefie.

These were works of art, proving that the people who once occupied the continent of Estas eran obras de arte, que demostraban que las personas que una vez ocuparon el continente de Це були витвори мистецтва, що доводять, що люди, які колись населяли континент Estas eram obras de arte, provando que as pessoas que uma vez ocuparam o continente da Były to dzieła sztuki, dowodzące, że ludzie, którzy niegdyś zamieszkiwali kontynent

America were not savages. América no eran salvajes. Америка, не були дикунами. América não eram selvagens. Ameryki, nie byli dzikusami.

society indigenous to the New World. społeczeństwo|rdzenne|do|Nowego|| ||a||| ||Para||| суспільство|корінне|до|Нового||Світу indígena del Nuevo Mundo. суспільством, яке було корінним для Нового Світу. indígena do Novo Mundo. społeczeństwo rdzenne dla Nowego Świata.

To him, these ruins told that story clearly enough. dla niego|niego|te|ruiny|opowiadały|że|historię|wyraźnie|wystarczająco ||||contaron||historia|| ||||contaram||história|| Для|нього|ці|руїни|розповіли|що|історію|чітко|достатньо Para él, estas ruinas contaban esa historia con suficiente claridad. Для нього ці руїни чітко розповідали цю історію. Para ele, essas ruínas contavam essa história de forma clara o suficiente. Dla niego te ruiny opowiadały tę historię wystarczająco jasno.

and wholesale collapse of an entire advanced society. |||historii|||| y|total|colapso|de|una|entera|avanzada|sociedad e|em massa|colapso|de|uma|inteira|avançada|sociedade |||про|||| y total colapso de toda una sociedad avanzada. і повне руйнування цілого розвиненого суспільства. e total colapso de toda uma sociedade avançada. i całkowity upadek całego zaawansowanego społeczeństwa.

In the romance of the world's history, nothing ever impressed me more forcibly than the spectacle |||o|||||||||||| en|la|romance|de|la|mundo|historia|nada|jamás|impresionó|me|más|fuertemente|que|el|espectáculo na|a|narrativa|de|a|mundial|história|nada|nunca|impressionou|a mim|mais|fortemente|do que|o|espetáculo |||про|||||||||||| En el romance de la historia del mundo, nada me impresionó jamás más fuertemente que el espectáculo У романі світової історії нічого ніколи не вражало мене так сильно, як видовище Na narrativa da história do mundo, nada jamais me impressionou mais fortemente do que o espetáculo W romantyzmie historii świata nic nigdy nie zrobiło na mnie takiego wrażenia jak spektakl

of this once great and lovely city, overturned, desolate and lost, discovered by accident, de esta ciudad una vez grande y hermosa, volcada, desolada y perdida, descubierta por accidente, цього колись великого і прекрасного міста, перевернутого, спустошеного і втраченого, виявленого випадково, desta cidade outrora grande e linda, virada de cabeça para baixo, desolada e perdida, descoberta por acaso, tego niegdyś wielkiego i pięknego miasta, przewróconego, opustoszałego i zagubionego, odkrytego przypadkiem,

It did not even have a name to distinguish it. to|nie|nie|nawet|miało|nazwę||aby|odróżnić|to eso|verbo auxiliar pasado|no|siquiera|tenía|un|nombre|para|distinguir|eso isso|verbo auxiliar passado|não|sequer|tinha|um|nome|para|distinguir|isso це|не|навіть||мало|одне|ім'я|щоб|відрізнити|його Ni siquiera tenía un nombre que lo distinguiera. В нього навіть не було назви, щоб відрізнити його. Não tinha nem mesmo um nome para distingui-lo. Nie miał nawet nazwy, która by go wyróżniała.

Today, we do know the original Mayan names of some of these cities, and that's due to dzisiaj|my|nie|wiemy|oryginalne||majów|nazwy|niektórych|niektórych|z|tych|miast|i|to jest|z powodu|do hoy|nosotros|verbo auxiliar presente|sabemos|los|originales|mayas|nombres|de|algunas|de|estas|ciudades|y|eso es|debido|a hoje|nós|verbo auxiliar presente|sabemos|os|originais|maias|nomes|de|algumas|de|essas|cidades|e|isso é|devido|a сьогодні|ми|дійсно|знаємо|оригінальні|оригінальні|маянські|назви|деяких|деяких|з|цих|міст|і|це|завдяки|до Hoy, sabemos los nombres mayas originales de algunas de estas ciudades, y eso se debe a Сьогодні ми знаємо оригінальні маянські назви деяких з цих міст, і це завдяки Hoje, sabemos os nomes maias originais de algumas dessas cidades, e isso se deve ao Dziś znamy oryginalne majówskie nazwy niektórych z tych miast, a to dzięki

the tireless work of archaeologists who painstakingly decoded the Maya's written language. ta|nieustanna|praca|archeologów||którzy|skrupulatnie|zdekodowali|język|Majów|pisany|język el|incansable|trabajo|de|arqueólogos|que|meticulosamente|decodificaron|la|maya|escrita|lengua o|incansável|trabalho|de|arqueólogos|que|meticulosamente|decifrou|a|maia|escrita|língua невтомній|невтомній|роботі|археологів|археологів|які|старанно|розшифрували|писемну|маянську|| el incansable trabajo de los arqueólogos que descifraron meticulosamente el lenguaje escrito de los mayas. невтомній праці археологів, які старанно розшифровували письмову мову мая. trabalho incansável de arqueólogos que decifraram meticulosamente a linguagem escrita dos maias. nieustannej pracy archeologów, którzy mozolnie rozszyfrowali pisany język Majów.

But before we dive into describing the collapse of the classic Maya civilization, I think ale|zanim|my|zanurzymy się|w|opisywanie|upadku|upadek|klasycznej|cywilizacji||Majów||ja|myślę pero|antes|nosotros|nos zambullamos|en|describir|el|colapso|de|la|clásica|maya|civilización|yo|pienso mas|antes que|nós|mergulhemos|em|descrever|a|queda|da|a|clássica|maia|civilização|eu|penso але|перед тим як|ми|зануримось|у|описування|колапсу|колапс|класичної|класичної||мая|цивілізації|я|думаю Pero antes de sumergirnos en la descripción del colapso de la civilización maya clásica, creo Але перш ніж ми перейдемо до опису занепаду класичної цивілізації майя, я вважаю, Mas antes de mergulharmos na descrição do colapso da civilização maia clássica, eu acho Ale zanim zanurzymy się w opisywaniu upadku klasycznej cywilizacji Majów, myślę

it's worth pausing for a moment over how much of a miracle it is that any of this writing to jest|warte|zatrzymania się|na|chwilę|moment|nad|jak|wiele|z|cudem|cud|to|jest|że|jakiekolwiek|z|tego|pisma es|vale|pausar|por|un|momento|sobre|cuán|mucho|de|un|milagro|eso|es|que|cualquiera|de|esta|escritura é|vale|a pena parar|por|um|momento|sobre|quão|muito|de|um|milagre|isso|é|que|qualquer|de|esta|escrita це є|варто|зупинитись|на|момент|момент|над|як|багато|з|дива|диво|це|є|що|будь-яке|з|цього|письма que vale la pena detenerse un momento a pensar en cuánto es un milagro que cualquiera de esta escritura варто на мить зупинитися над тим, яке це диво, що будь-яке з цих писань que vale a pena parar por um momento para refletir sobre o quão milagroso é que qualquer um desses escritos że warto na chwilę zatrzymać się nad tym, jakim cudem jest, że jakiekolwiek z tych pism

still survives. wciąż|przetrwało todavía|sobrevive ainda|sobrevive все ще|виживає siga sobreviviendo. досі збереглося. ainda sobrevive. nadal przetrwało.

as inkwells. jako|kałamarze como|tinteros como|tinteiros як|чорнильниці como tinteros. як чорнильниці. como tinteiros. jako kałamarzy.

They used a rich and complex system of hieroglyphics similar to those used in Egypt, and it's the oni|używali|system|bogaty|i|złożony|system|z|hieroglifów|podobny|do|tych|używanych|w|Egipcie|i|to jest|tylko Ellos|usaron|un|rico|y|complejo|sistema|de|jeroglíficos|similar|a|esos|usados|en|Egipto|y|es|el eles|usaram|um|rico|e|complexo|sistema|de|hieróglifos|semelhante|a|aqueles|usados|no|Egito|e|é|o вони|використовували|багатий||і|складну|систему|ієрогліфів|ієрогліфів|подібну|до|тих|що використовували|в|Єгипті|і|це|єдина Usaron un sistema rico y complejo de jeroglíficos similar a los utilizados en Egipto, y es el Вони використовували багатий і складний ієрогліфічний письмовий знак, подібний до тих, що використовувалися в Єгипті, і це є Eles usavam um sistema rico e complexo de hieróglifos semelhante ao usado no Egito, e é o Używali bogatego i złożonego systemu hieroglifów podobnego do tego używanego w Egipcie, i jest to

But after the arrival of the Europeans, the written language of the Maya was nearly eradicated. ale|po|przybyciu|przybyciu|do|tych|Europejczyków|język|pisany|język|Majów|Majów|Majowie|był|prawie|zniszczony pero|después|la|llegada|de|los|europeos|el|escrito|lenguaje|de|los|mayas|fue|casi|erradicado mas|após|a|chegada|de|os|europeus|a|escrita|língua|dos|os|maias|foi|quase|erradicada але|після|приходу|приходу|європейців|мова|||письмова|мова|майя|||була|майже|знищена Pero después de la llegada de los europeos, el lenguaje escrito de los mayas fue casi erradicado. Але після приходу європейців письмова мова мая була майже знищена. Mas após a chegada dos europeus, a língua escrita dos maias foi quase erradicada. Jednak po przybyciu Europejczyków, pisany język Majów został niemal całkowicie zniszczony.

The span of de Landa's life neatly matches up to the Spanish conquest of Central America. okres|zakres|życia|de|Landy|życie|dokładnie|pasuje|do|do|hiszpańskiej|hiszpańskiej|konkwisty|w|Centralnej|Ameryce la|vida|de|de|Landa|vida|perfectamente|coincide|arriba|con|la|española|conquista|de|Centro|América O|período|de|de|Landa|vida|perfeitamente|coincide|com|a|a|espanhola|conquista|de|Central|América цей|проміжок|життя|де|Ланди|життя|акуратно|співпадає|з|до|іспанського|завоювання|завоювання|Центральної|| El período de vida de de Landa coincide perfectamente con la conquista española de América Central. Тривалість життя де Ланди точно збігається з іспанським завоюванням Центральної Америки. A duração da vida de de Landa coincide perfeitamente com a conquista espanhola da América Central. Okres życia de Landa idealnie pokrywa się z hiszpańskim podbojem Ameryki Środkowej.

In 1521, three years before he was born, the great Aztec capital of Tenochtitlan had fallen w|trzy|lata|przed|on|był|urodzony|wielka|wielka|aztecka|stolica|||miała|upadła en|tres|años|antes|él|fue|nacido|la|gran|azteca|capital|de|Tenochtitlan|había|caído Em|três|anos|antes que|ele|foi|nascesse|a|grande|asteca|capital|de|Tenochtitlan|tinha|caído в|три|роки|перед|він|був|народжений|велике|велике|ацтекське|столиця|||мала|впала En 1521, tres años antes de que él naciera, la gran capital azteca de Tenochtitlan había caído У 1521 році, за три роки до його народження, велике ацтекське місто Теночтітлан впало Em 1521, três anos antes de seu nascimento, a grande capital asteca de Tenochtitlan havia caído W 1521 roku, trzy lata przed jego narodzinami, wielka aztecka stolica Tenochtitlan upadła

to the Spanish. do|hiszpańskich|hiszpańskich a|los|españoles para|os|espanhóis до|| ante los españoles. перед іспанцями. para os espanhóis. pod panowaniem Hiszpanów.

By the time the baby de Landa arrived screaming into the world, the Spanish had already conquered przez|to|czas|niemowlę|dziecko|de|Landa|przybyło|krzycząc|do|tego|świata|hiszpańscy|Hiszpanie|mieli|już|podbili para|el|tiempo|el|bebé|de|Landa|llegó|gritando|al|el|mundo|los|españoles|habían|ya|conquistado quando|o||o||||||||mundo||||| до|того|часу|як|немовля|де|Ланда|прибуло|кричачи|у|цей|світ|іспанці||вже||завоювали Cuando el bebé de Landa llegó gritando al mundo, los españoles ya habían conquistado Коли немовля де Ланда з криком з'явилося на світ, іспанці вже завоювали Quando o bebê de Landa chegou gritando ao mundo, os espanhóis já haviam conquistado W momencie, gdy dziecko de Landa przybyło na świat krzycząc, Hiszpanie już podbili

a large part of Mexico, enveloping it into a vast colonial territory that they called dużą|dużą|część|Meksyku|Meksyk|otaczając|go|w|ogromne|ogromne|kolonialne|terytorium|które|oni|nazwali una|gran|parte|de|México|envolviendo|eso|en|un|vasto|colonial|territorio|que|ellos|llamaron uma|grande|parte|de|México|envolvendo|ele|em|um|vasto|colonial|território|que|eles|chamaram велику|велику|частину|Мексики||обгортаючи|її|у|величезну|величезну|колоніальну|територію|яку|вони|назвали una gran parte de México, envolviéndolo en un vasto territorio colonial que llamaron велику частину Мексики, охопивши її величезною колоніальною територією, яку вони назвали uma grande parte do México, envolvendo-a em um vasto território colonial que eles chamavam de dużą część Meksyku, włączając ją do rozległego terytorium kolonialnego, które nazywali

New Spain. Nowa|Hiszpania Nueva|España Nova|Espanha Новою|Іспанією Nueva España. Новою Іспанією. Nova Espanha. Nową Hiszpanią.

of Yucatan, the lands of the Maya. z|Jukatanu|te|ziemie|z|tych|Majów de|Yucatán|las|tierras|de|los|mayas de|Yucatã|as|terras|dos|os|maias з|Юкатан||землі||| de Yucatán, las tierras de los mayas. Юкатан, землі Майя. do Yucatã, as terras dos maias. Jukatanu, ziemie Majów.

In the lands they conquered, the Spanish colonialists ruthlessly exploited the indigenous populations. w|tych|ziemiach|oni|podbili|ci|hiszpańscy|kolonialiści|bezlitośnie|wykorzystywali|te|rdzenne|populacje en|las|tierras|que|conquistaron|los|españoles|colonizadores|sin piedad|explotaron|a|indígenas|poblaciones em|as|terras|eles|conquistaram|os|espanhóis|colonialistas|impiedosamente|exploraram|as|indígenas|populações в||землях|вони|завоювали||іспанські|колоністи|безжально|експлуатували||корінні|населення En las tierras que conquistaron, los colonos españoles explotaron sin piedad a las poblaciones indígenas. На завойованих землях іспанські колоністи безжально експлуатували корінне населення. Nas terras que conquistaram, os colonizadores espanhóis exploraram impiedosamente as populações indígenas. Na podbitych ziemiach hiszpańscy kolonialiści bezwzględnie wykorzystywali rdzenną ludność.

One surviving Mayan text, the Chilam Balam, records how the Mayan people felt at the time. jeden|ocalały|majowski|tekst|ten|Chilam|Balam|zapisuje|jak|ci|majowski|ludzie|czuli|w|tym|czasie un|sobreviviente|maya|texto|el|Chilam|Balam|registra|cómo|el|maya|pueblo|sintió|en|el|tiempo um|sobrevivente|maia|texto|o|Chilam|Balam|registra|como|o|maia|povo|se sentiu|em|o|tempo один|що вижив|майянський|текст||Чилам|Балам|записує|як||майянський|народ|відчував|в||час Un texto maya sobreviviente, el Chilam Balam, registra cómo se sentía el pueblo maya en ese momento. Один збережений майянський текст, Чилам Балам, фіксує, як почувалися майянці в той час. Um texto maia sobrevivente, o Chilam Balam, registra como o povo maia se sentia na época. Jeden z zachowanych tekstów majów, Chilam Balam, dokumentuje, jak Majowie czuli się w tamtym czasie.

It was the beginning of tribute, the beginning of church dues, the beginning of strife with to|było|początek||daniny||początek||opłat|kościelnych||początek||walk|konflikty|z eso|fue|el|comienzo|de|tributo|el|comienzo|de|iglesia|cuotas|el|comienzo|de|conflicto|con isso|foi|o|começo|de|tributo|o|começo|de|da igreja|taxas|o|começo|de|conflito|com це|було||початок||данини||початок||церковних|зборів||початок||конфлікту|з Era el comienzo del tributo, el comienzo de las contribuciones a la iglesia, el comienzo de la discordia con Це був початок данини, початок церковних зборів, початок конфліктів з Foi o começo do tributo, o começo das taxas da igreja, o começo dos conflitos com To był początek trybutu, początek danin kościelnych, początek konfliktów z

guns, the beginning of strife by trampling on people with horses, the beginning of robbery broń|początek|początek||konflikt|przez|deptanie|na|ludzi|z|końmi|początek|początek||rabunek armas|el|comienzo|de|conflicto|al|pisotear|sobre|personas|con|caballos|el|comienzo|de|robo armas|o|começo|de|conflito|por|pisoteio|em|pessoas|com|cavalos|o|começo|de|roubo зброя|початок||конфлікту|боротьба|шляхом|топтання|на|людей|з|коней||||грабіж armas, el comienzo de la discordia al pisotear a las personas con caballos, el comienzo del robo зброя, початок конфлікту, топчучи людей кіньми, початок грабежу armas, o começo do conflito ao pisotear pessoas com cavalos, o começo do roubo broń, początek konfliktu poprzez deptań ludzi końmi, początek rabunku

with violence, the beginning of forced deaths. z|przemocą|początek|początek||wymuszone|zgony con|violencia|el|comienzo|de|forzadas|muertes com|violência|o|começo|de|forçadas|mortes з|насильством||||примусових|смертей con violencia, el comienzo de muertes forzadas. з насильством, початок примусових смертей. com violência, o começo de mortes forçadas. z przemocą, początek wymuszonych śmierci.

But the Mayan people, without steel or gunpowder, fought fiercely against their colonizers. ale|lud|Majów|ludzie|bez|stali|lub|prochu|walczyli|zaciekle|przeciwko|swoim|kolonizatorom pero|el|maya|pueblo|sin|acero|o|pólvora|lucharon|ferozmente|contra|sus|colonizadores mas|o|maia|povo|sem|aço|ou|pólvora|lutou|ferozmente|contra|seus|colonizadores але|майянський||народ|без|сталі|або|пороху|боролися|запекло|проти|своїх|колонізаторів Pero el pueblo maya, sin acero ni pólvora, luchó ferozmente contra sus colonizadores. Але майянський народ, без сталі чи пороху, запекло боровся проти своїх колонізаторів. Mas o povo maia, sem aço ou pólvora, lutou ferozmente contra seus colonizadores. Jednak lud Majów, bez stali czy prochu strzelniczego, walczył z zaciętością przeciwko swoim kolonizatorom.

So fiercely in fact, that it took the Spanish 200 years to conquer them completely. więc|zaciekle|w rzeczywistości|fakcie|że|to|zajęło|Hiszpanom|Hiszpanom|lat|aby|podbić|ich|całkowicie tan|ferozmente|en|hecho|que|eso|tomó|los|españoles|años|para|conquistar|ellos|completamente tão|ferozmente|em|fato|que|isso|levou|os|espanhóis|anos|para|conquistar|eles|completamente настільки|запекло|насправді|факт|що|це|зайняло|іспанцям||років|щоб|завоювати|їх|повністю Tan ferozmente, de hecho, que a los españoles les tomó 200 años conquistarlos completamente. Так запекло, що іспанцям знадобилося 200 років, щоб повністю їх завоювати. Tão ferozmente, de fato, que levou 200 anos para os espanhóis conquistá-los completamente. Tak zacięcie, że Hiszpanom zajęło 200 lat, aby całkowicie ich podbić.

As the conquistadors advanced into the Yucatan, the Maya fought guerrilla campaigns in the gdy|ci|konkwistadorzy|posuwali się|w|do|Jukatanu|ci|Majowie|walczyli|partyzanckie|kampanie|w|lasach a medida que|los|conquistadores|avanzaban|en|el|Yucatán|los|mayas|lucharon|guerrilla|campañas|en|los quando|os|conquistadores|avançaram|para|a|Península de Yucatán|os|maias|lutaram|guerrilheiras|campanhas|em|as коли||конкістадори|просувалися|в||Юкатан||майя|боролися|партизанські|кампанії|в| A medida que los conquistadores avanzaban hacia el Yucatán, los mayas libraban campañas de guerrilla en el Коли конкістадори просувалися в Юкатан, майя вели партизанські кампанії в À medida que os conquistadores avançavam para o Yucatã, os maias lutavam em campanhas de guerrilha nas Gdy konkwistadorzy posuwali się w głąb Jukatanu, Majowie prowadzili kampanie partyzanckie w

forests. lasach florestas лісах bosque. лісах. florestas. lasach.

The fighters were protected only by padded cotton armor, armed only with stone weapons ci|wojownicy|byli|chronieni|tylko|przez|wyściełaną|bawełnianą|zbroję|uzbrojeni|tylko|w|kamienne|broń os|lutadores|estavam|protegidos|apenas|por|acolchoada|algodão|armadura|armados|apenas|com|pedra|armas |бійці|були|захищені|лише||набивними|бавовняними|бронею|озброєні|лише||кам'яними|зброєю Los combatientes estaban protegidos solo por armaduras de algodón acolchado, armados solo con armas de piedra Бійці були захищені лише подушками з бавовни, озброєні лише кам'яною зброєю Os combatentes estavam protegidos apenas por armaduras de algodão acolchoadas, armados apenas com armas de pedra Wojownicy byli chronieni jedynie przez wypełnioną bawełną zbroję, uzbrojeni jedynie w kamienne broń

Spanish horsemen. hiszpańskich|jeźdźców españoles|jinetes espanhóis|cavaleiros іспанських|вершників caballeros españoles. іспанських вершників. cavaleiros espanhóis. hiszpańskich jeźdźców.

the age of 25 when he first set foot in the New World. 25 años cuando puso un pie por primera vez en el Nuevo Mundo. віці 25 років, коли вперше ступив на новий світ. 25 anos quando pisou pela primeira vez no Novo Mundo. wieku 25 lat, kiedy po raz pierwszy postawił stopę w Nowym Świecie.

The year was 1549. ten|rok|był El|año|fue o|ano|foi цей|рік|був El año era 1549. Рік був 1549. O ano era 1549. Rok był 1549.

He kept detailed notes about everything he saw, about the Mayan culture, language and on|prowadził|szczegółowe|notatki|o|wszystkim|co|widział|o|kulturze|Majów|kulturze|języku|i él|mantuvo|detalladas|notas|sobre|todo|él|vio|sobre|la|maya|cultura|lengua|y ele|manteve|detalhadas|notas|sobre|tudo|ele|viu|sobre|a|maia|cultura|língua|e він|тримав|детальні|записи|про|все|він|бачив|про|майянську||культуру|мову|і Mantuvo notas detalladas sobre todo lo que vio, sobre la cultura, el idioma y Він вів детальні записи про все, що бачив, про майянську культуру, мову та Ele mantinha notas detalhadas sobre tudo que via, sobre a cultura, a língua e Prowadził szczegółowe notatki na temat wszystkiego, co widział, o kulturze, języku i

society, and he did so in order to better identify its weaknesses. społeczeństwie|i|on|robił|to|w|celu|aby|lepiej|zidentyfikować|jego|słabości sociedad|y|él|hizo|eso|en|orden|para|mejor|identificar|sus|debilidades sociedade|e|ele|fez|isso|para|que|a|melhor|identificar|suas|fraquezas суспільство|і|він|робив|так|у|щоб|щоб|краще|ідентифікувати|її|слабкості la sociedad maya, y lo hizo para identificar mejor sus debilidades. суспільство, і робив це, щоб краще визначити його слабкі сторони. a sociedade maia, e o fazia para identificar melhor suas fraquezas. społeczeństwie Majów, a robił to, aby lepiej zidentyfikować ich słabości.

He would often venture deep into the jungle, into areas that had only recently been conquered on|czasownik modalny|często|zapuszczał się|głęboko|w|dżunglę||w|obszary|które|miały|tylko|niedawno|zostały|podbite él|verbo auxiliar condicional|a menudo|se aventuraba|profundo|en|la|selva|en|áreas|que|habían|solo|recientemente|sido|conquistadas ele|verbo auxiliar condicional|frequentemente|aventurar-se|profundamente|em|a|selva|em|áreas|que|tinham|apenas|recentemente|sido|conquistadas він|частка|часто|наважувався|глибоко|в|джунглі|джунглі|в|райони|які|мали|лише|нещодавно|бути|завойовані A menudo se aventuraba profundamente en la selva, en áreas que habían sido conquistadas solo recientemente Він часто відправлявся глибоко в джунглі, в райони, які лише нещодавно були завойовані Ele frequentemente se aventurava profundamente na selva, em áreas que haviam sido conquistadas apenas recentemente Często zapuszczał się głęboko w dżunglę, w obszary, które dopiero niedawno zostały podbite

by the Spanish, where hatred of the Europeans was bitter. |||||do|||| por|los|españoles|donde|odio|de|los|europeos|estaba|amargo por|os|espanhóis|onde|ódio|dos|os|europeus|era|amargo іспанцями|іспанцями||де|ненависть|до|європейців|європейців|була|гірка por los españoles, donde el odio hacia los europeos era amargo. іспанцями, де ненависть до європейців була гіркою. pelos espanhóis, onde o ódio pelos europeus era amargo. przez Hiszpanów, gdzie nienawiść do Europejczyków była gorzka.

Perhaps it was this fearlessness that meant he was eventually put in charge of bringing Quizás fue esta valentía la que significó que eventualmente se le pusiera a cargo de llevar Можливо, саме ця безстрашність призвела до того, що його врешті-решт призначили відповідальним за привезення Talvez tenha sido esse destemor que fez com que ele fosse eventualmente encarregado de trazer Być może to właśnie ta nieustraszoność sprawiła, że ostatecznie powierzono mu zadanie przyniesienia

Until then, the Spanish had exempted the Mayans from the notorious cruelty of the Spanish aż do|wtedy|ci|Hiszpanie|mieli|zwolnili|tych|Majów|z|tej|notorycznej|okrucieństwa|Hiszpanów|| hasta|entonces|los|españoles|habían|eximido|a|mayas|de|la|notoria|crueldad|de|los|españoles até|então|os|espanhóis|tinham|isentado|os|maias|de|a|notória|crueldade|de|as|espanholas до того|часу|іспанці|іспанські|мали|звільнили|тих|майя|від|тієї|відомої|жорстокості|іспанських|тих| Hasta entonces, los españoles habían eximido a los mayas de la notoria crueldad de los До того часу іспанці звільнили мая від відомої жорстокості іспанських Até então, os espanhóis haviam isentado os maias da notória crueldade dos espanhóis Do tego czasu Hiszpanie zwolnili Majów z notorycznej okrutności hiszpańskich

Inquisitions. Inkwizycji Inquisições inquisiciones españolas. інквізицій. Inquisições. Inkwizycji.

and De Landa soon announced the beginning of an Inquisition, the first of its kind in i|De|Landa|wkrótce|ogłosił|początek|początek|||Inkwizycję|pierwszą|pierwszą|||rodzaju|w y|de|Landa|pronto|anunció|el|comienzo|de|una|Inquisición|la|primera|de|su|tipo|en e|de|Landa|logo|anunciou|a|início|de|uma|Inquisição|a|primeira|de|sua|tipo|no і|де|Ланда|незабаром|оголосив|початок|початок||інквізицію|інквізицію|першу|першу||свого|роду|в y De Landa pronto anunció el comienzo de una Inquisición, la primera de su tipo en і де Ланда незабаром оголосив про початок Інквізиції, першої в своєму роді в e De Landa logo anunciou o início de uma Inquisição, a primeira do tipo em a De Landa wkrótce ogłosił początek Inkwizycji, pierwszej tego rodzaju w

De Landa was brutal in his methods. De|Landa|był|brutalny|w||metodach de|Landa|fue|brutal|en|sus|métodos de|Landa|era|brutal|em|seus|métodos де|Ланда|був|жорстоким|у|своїх|методах De Landa fue brutal en sus métodos. Де Ланда був жорстоким у своїх методах. De Landa foi brutal em seus métodos. De Landa był brutalny w swoich metodach.

He tortured countless Mayan people, hanging them from their necks as a form of interrogation. On|torturował|niezliczonych|Majów|ludzi|wieszając|ich|z|ich|szyi|jako||formę||przesłuchania él|torturó|innumerables|mayas|personas|colgándolos|ellos|de|sus|cuellos|como|una|forma|de|interrogatorio ele|torturou|incontáveis|maias|pessoas|pendurando|elas|de|seus|pescoços|como|uma|forma|de|interrogatório він|катував|безліч|майянських|людей|вішанням|їх|з|їхніх|шиї|як|форму|форму||допиту Torturó a innumerables personas mayas, colgándolas de sus cuellos como forma de interrogatorio. Він катував безліч майя, вішавши їх за шию як форму допиту. Ele torturou incontáveis pessoas maias, pendurando-as pelo pescoço como forma de interrogatório. Torturował niezliczone ludy Majów, wieszając ich za szyje jako formę przesłuchania.

and literature, and De Landa threw these into the fire and watched as they burned. i|literaturą|i|De|Landa|rzucił|te|do|ognia|ognia|i|obserwował|jak|one|spaliły się y la literatura, y De Landa arrojó estos al fuego y observó cómo se quemaban. та літератури, і де Ланда кинув їх у вогонь і спостерігав, як вони горять. e literatura, e De Landa jogou esses livros no fogo e assistiu enquanto queimavam. i literatury, a De Landa wrzucił je do ognia i patrzył, jak płoną.

We found a great number of books containing these letters, and as they contained but superstition my|znaleźliśmy|wiele|wielką|liczbę|książek||zawierających|te|litery|i|ponieważ|one|zawierały|tylko|przesąd nosotros|encontramos|un|gran|número|de|libros|que contenían|estas|letras|y|como|ellos|contenían|sino|superstición nós|encontramos|um|grande|número|de|livros|contendo|estas|cartas|e|como|eles|continham|apenas|superstição ми|знайшли|багато|великий|кількість|з|книг|що містять|ці|листи|і|оскільки|вони|містили|лише|забобони Encontramos una gran cantidad de libros que contenían estas cartas, y como solo contenían superstición Ми знайшли велику кількість книг, що містили ці листи, і оскільки вони містили лише забобони Encontramos um grande número de livros contendo essas cartas, e como continham apenas superstição Znaleźliśmy dużą liczbę książek zawierających te listy, a ponieważ zawierały one jedynie przesądy

and the lies of the devil, we burned them all, which dismayed and distressed these people y las mentiras del diablo, los quemamos todos, lo que desanimó y angustió a estas personas та брехню диявола, ми спалили їх усі, що дуже засмутило і засмутило цих людей. e as mentiras do diabo, queimamos todos eles, o que desanimou e angustiou essas pessoas i kłamstwa diabła, spaliliśmy je wszystkie, co bardzo zasmuciło i zmartwiło tych ludzi.

greatly. bardzo grandemente muito дуже en gran medida. . muito. .

that already existed in Spanish. które|już|istniały|w|hiszpańskim que|ya|existían|en|español que|já|existiam|em|espanhol які|вже|існували|в|іспанській que ya existían en español. які вже існували в іспанській мові. que já existiam em espanhol. które już istniały w języku hiszpańskim.

the Maya. ci|Majowie los|mayas os|maias ті|майя los mayas. майя. os maias. Majowie.

So this is one of the first ironies that gather around the story of the classic Maya collapse, więc|to|jest|jedna|z|pierwszych||ironii|które|gromadzą się|wokół|historii||o|klasycznym||Majów|upadku así|esto|es|una|de|las|primeras|ironías|que|se reúnen|alrededor|la|historia|de|los|clásicos|mayas|colapso então|isso|é|uma|de|as|primeiras|ironias|que|se reúnem|em torno de|a|história|do|o|clássico|maia|colapso отже|це|є|одне|з|перших||іроній|що|збираються|навколо|історії||про|класичний||майя|колапс Así que esta es una de las primeras ironías que rodean la historia del colapso clásico maya, Отже, це одна з перших іроній, які оточують історію класичного колапсу майя, Então, esta é uma das primeiras ironias que cercam a história do colapso clássico maia, To jedna z pierwszych ironii, które otaczają historię upadku klasycznych Majów,

or chipped onto the walls of their temples and palaces. lub|wyryli|na|ściany|ścian|z|ich|świątyń|i|pałaców o|picaron|en|las|paredes|de|sus|templos|y|palacios ou|lascaram|em|as|paredes|de|seus|templos|e|palácios або|вибивали|на|стіни|стінах|храмів|їхніх|храмах|і|палацах o que grabaron en las paredes de sus templos y palacios. або вибивали на стінах своїх храмів і палаців. ou gravaram nas paredes de seus templos e palácios. lub wyryli na ścianach swoich świątyń i pałaców.

Peninsula. Półwysep península Península півострів Península. Півострів. Península. Półwysep.

New World, the Maya were already an ancient culture. ||Majowie|Majowie|byli|już|starożytną|starożytną|kulturą ||os|maias|eram|já|uma|antiga|cultura ||майя|майя|були|вже|однією|стародавньою|культурою Nuevo Mundo, los mayas ya eran una cultura antigua. Новий Світ, майя вже були давньою культурою. Novo Mundo, os maias já eram uma cultura antiga. Nowego Świata, Majowie byli już starożytną kulturą.

They had built vast cities and monuments to rival any in the Old World. oni|mieli|zbudowane|ogromne|miasta|i|pomniki|aby|rywalizować|jakiekolwiek|w|Starym||Świecie Ellos|habían|construido|vastas|ciudades|y|monumentos|para|rivalizar|cualquiera|en|el|Viejo|Mundo eles|tinham|construído|vastas|cidades|e|monumentos|para|rivalizar|qualquer|no|o|Velho|Mundo вони|мали|побудували|величезні|міста|і|пам'ятники|щоб|змагатися|будь-якими|в|старому||світі Habían construido vastas ciudades y monumentos que rivalizaban con cualquiera en el Viejo Mundo. Вони побудували величезні міста та пам'ятники, які могли змагатися з будь-якими в Старому Світі. Eles haviam construído vastas cidades e monumentos para rivalizar com qualquer um no Velho Mundo. Zbudowali ogromne miasta i pomniki, które mogłyby konkurować z jakimikolwiek w Starym Świecie.

Over 500 years before the first European ever set foot on the American continent, the whole ponad|lat|przed|pierwszym||Europejczykiem|kiedykolwiek|postawił|stopę|na|kontynent|amerykański||cała|cała más de|años|antes de|el|primer|europeo|jamás|puso|pie|en|el|americano|continente|la|toda mais de|anos|antes que|o|primeiro|europeu|já|pôs|pé|em|o|americano|continente|a|toda більше ніж|років|до того як|перший|перший|європеєць|коли-небудь|ступив|ногу|на|американський|американський|континент|вся|вся Más de 500 años antes de que el primer europeo pisara el continente americano, toda Більше ніж за 500 років до того, як перший європеєць ступив на американський континент, вся Mais de 500 anos antes que o primeiro europeu pisasse no continente americano, toda a Ponad 500 lat przed tym, jak pierwszy Europejczyk postawił stopę na kontynencie amerykańskim, cała

of Mayan civilization, over 40 large cities and countless people, had collapsed. |||||||||miała|upadła la civilización maya, más de 40 grandes ciudades y un sinfín de personas, había colapsado. майянська цивілізація, понад 40 великих міст і безліч людей, зазнала краху. civilização maia, mais de 40 grandes cidades e incontáveis pessoas, havia colapsado. cywilizacja Majów, ponad 40 dużych miast i niezliczone rzesze ludzi, upadła.

They were a loose collection of city-states and kingdoms clustered around the Yucatan, oni|byli|z|luźną|kolekcją|z|||i|królestw|skupionych|wokół|Yucatanu| ellos|eran|una|suelta|colección|de|||y|reinos|agrupados|alrededor|el|Yucatán eles|eram|uma|solta|coleção|de|||e|reinos|agrupados|em torno de|a|Península de Yucatán вони|були|колекцією|розслабленою|колекцією|з|||і|королівствами|згрупованими|навколо|Юкатану| Eran una colección suelta de ciudades-estado y reinos agrupados alrededor de Yucatán, Вони були вільною колекцією міст-держав і королівств, зосереджених навколо Юкатану, Eles eram uma coleção solta de cidades-estado e reinos agrupados ao redor da Península de Yucatán, Byli luźną kolekcją miast-państw i królestw skupionych wokół Jukatanu,

right where the continents of North and South America meet. dokładnie|gdzie|kontynenty|północnoamerykański||Północny|i|Południowy|Ameryka|się spotykają justo|donde|los|continentes|de|Norte|y|Sur|América|se encuentran bem|onde|os|continentes|de|Norte|e|Sul|América|se encontram прямо|де|континенти|континенти|Північної|Північної|і|Південної|Америки|зустрічаються justo donde se encuentran los continentes de América del Norte y América del Sur. якраз там, де зустрічаються континенти Північної та Південної Америки. bem onde os continentes da América do Norte e da América do Sul se encontram. tuż tam, gdzie spotykają się kontynenty Ameryki Północnej i Południowej.

I'll put a map on Twitter and Patreon so you can see the true extent of their territory. ja|położę|||na|Twitterze|i|Patreonie|więc|ty|możesz|zobaczyć|prawdziwy|prawdziwy|zasięg|ich|terytorium|terytorium yo|pondré|un|mapa|en|Twitter|y|Patreon|para que|tú|puedas|ver|el|verdadero|alcance|de|su|territorio eu vou|colocar|um|mapa|em|Twitter|e|Patreon|para que|você|possa|ver|a|verdadeira|extensão|de|seu|território я буду|класти|одну|карту|на|Твіттер|і|Патреон|щоб|ти|можеш|бачити|справжній|справжній|розмір|їхньої|території|території Pondré un mapa en Twitter y Patreon para que puedas ver la verdadera extensión de su territorio. Я викладу карту в Twitter та Patreon, щоб ви могли побачити справжній розмір їхньої території. Vou colocar um mapa no Twitter e no Patreon para que você possa ver a verdadeira extensão do território deles. Umieszczę mapę na Twitterze i Patreonie, abyś mógł zobaczyć prawdziwy zasięg ich terytorium.

pyramids, drank hot chocolate from ornately patterned vases and made headdresses of emerald |pili|gorące|czekoladę|z|ozdobnie|wzorzystych|wazonów|i|robili|nakrycia głowy|z|szmaragdowych bebía chocolate caliente de jarrones decorados con patrones elaborados y hacía tocados de plumas de quetzal verde esmeralda. піраміди, пила гарячий шоколад з розкішно оформлених ваз і виготовляла головні убори з смарагдових bebia chocolate quente de vasos com padrões ornamentados e fazia cocares de penas de quetzal verde esmeralda. piramidy, piła gorącą czekoladę z misternie zdobionych wazonów i robiła nakrycia głowy z zielonych

They were a people of contradictions, who developed a mathematics capable of calculating oni|byli|ludźmi||sprzeczności|sprzeczności|którzy|opracowali|matematykę||zdolną|do|obliczania Ellos|eran|un|pueblo|de|contradicciones|que|desarrollaron|una|matemática|capaz|de|calcular eles|eram|um|povo|de|contradições|que|desenvolveram|uma|matemática|capaz|de|calcular вони|були|народ|люди|з|суперечностей|які|розвинули|математику||здатну|на|обчислення Eran un pueblo de contradicciones, que desarrolló una matemática capaz de calcular Вони були народом суперечностей, які розвинули математику, здатну обчислювати Eles eram um povo de contradições, que desenvolveu uma matemática capaz de calcular Byli ludźmi sprzeczności, którzy opracowali matematykę zdolną do obliczania

dates in the millions of years, but who never invented the wheel, the arch or the pulley. dat|w|milionach|milionach|lat|lat|ale|którzy|nigdy|nie wynaleźli|koła|koła|łuku|łuku|lub|bloczka|bloczka fechas|en|los|millones|de|años|pero|que|nunca|inventaron|la|rueda|el|arco|o|la|polea datas|em|os|milhões|de|anos|mas|que|nunca|inventaram|a|roda|o|arco|ou|a|polia дат|в|мільйонах|мільйонах|років||але|які|ніколи|не винайшли|колесо|колесо|арку|арку|або|блок|блок fechas en millones de años, pero que nunca inventó la rueda, el arco o la polea. дати в мільйонах років, але ніколи не винайшли колесо, арку чи блок. datas em milhões de anos, mas que nunca inventou a roda, o arco ou a polia. dat w milionach lat, ale nigdy nie wynaleźli koła, łuku ani bloczka.

Sharkfin, True Magician Jaguar, Double Bird or Smoke Serpent. Aleta de Tiburón, Verdadero Mago Jaguar, Doble Pájaro o Serpiente de Humo. Акула, Справжній Магістр Ягуар, Подвійна Птиця або Димний Змій. Barbatana de Tubarão, Verdadeiro Mágico Jaguar, Pássaro Duplo ou Serpente de Fumaça. Rekinia, Prawdziwy Magik Jaguar, Podwójny Ptak czy Wężowy Dym.

Early Spanish accounts of the Maya's appearance describe the jade plugs they wore in their wczesne|hiszpańskie|relacje|o||Majów|wygląd|opisują||jadeitowe|plugi|oni|nosili|w|ich tempranas|españolas|relatos|de|los|mayas|apariencia|describen|los|jade|tapones|ellos|llevaban|en|sus cedo|espanhol|relatos|de|os|maias|aparência|descrevem|os|jade|plugs|eles|usavam|em|suas ранні|іспанські|свідчення|про||майя|зовнішність|описують||нефритові|затички|вони|носили|в|своїх Los primeros relatos españoles sobre la apariencia de los mayas describen los tapones de jade que llevaban en sus Ранні іспанські описи зовнішності майя описують нефритові затички, які вони носили в своїх As primeiras contas espanholas sobre a aparência dos maias descrevem os plugs de jade que eles usavam em seus Wczesne hiszpańskie relacje na temat wyglądu Majów opisują jadeitowe wkładki, które nosili w swoich

paint. farbą фарбою.

The Maya believed that time was circular, that history really did repeat itself and |Majowie|wierzyli|że|czas|był|okrągły|że|historia|naprawdę||powtarzała|się|i Los mayas creían que el tiempo era circular, que la historia realmente se repetía y Майя вірили, що час є круговим, що історія дійсно повторюється і Os maias acreditavam que o tempo era circular, que a história realmente se repetia e Majowie wierzyli, że czas jest okrągły, że historia naprawdę się powtarza i

They worshipped a complex pantheon of gods, including the sun god, the god of corn and Oni|czcili|złożony|złożony|panteon|bogów|bogów|w tym|boga|słońca|boga|||kukurydzy|kukurydzy| ellos|adoraron|un|complejo|panteón|de|dioses|incluyendo|el|sol|dios|el|dios|de|maíz|y eles|adoraram|um|complexo|panteão|de|deuses|incluindo|o|sol|deus|o|deus|de|milho|e вони|поклонялися|складному|складному|пантеону|богів|богів|включаючи|сонячного|сонячного|бога|бога|бога|кукурудзи|кукурудзи| Adoraban a un complejo panteón de dioses, incluyendo al dios del sol, el dios del maíz y Вони поклонялися складному пантеону богів, включаючи бога сонця, бога кукурудзи та Eles adoravam um complexo panteão de deuses, incluindo o deus do sol, o deus do milho e Czcili złożony panteon bogów, w tym boga słońca, boga kukurydzy oraz

rain, the gods of the sky and the gods of the underworld who lived in deep caves and deszczu|bogów|bogów|nieba|bogów||i||||||||||| lluvia|los|dioses|del|los||y||||||||||| chuva|os|deuses|de|o|céu|e|os|deuses|de|o|submundo|que|viviam|em|profundas|cavernas|e дощу|богів|богів|неба|богів||||богів|підземелля||підземелля|||||| la lluvia, los dioses del cielo y los dioses del inframundo que vivían en profundas cuevas y бога дощу, богів неба та богів підземелля, які жили в глибоких печерах та a chuva, os deuses do céu e os deuses do submundo que viviam em cavernas profundas e bogów nieba i bogów podziemi, którzy żyli w głębokich jaskiniach i

sinkholes. zapadliskach hundimientos sumidouros проваллях sumideros. провалах. buracos. zapadliskach.

sacrifice. ofiary sacrifício жертвоприношення sacrificio humano. жертв. sacrifício. Ofiara.

Even films like Apocalypto might have given you that idea. nawet|filmy|takie jak|Apocalypto|mogą|mieć|dać|ci|ten|pomysł ||||||||ese| até|filmes|como|Apocalypto|pode|ter|dado|a você|essa|ideia навіть|фільми|такі як|Апокаліпто|можуть|мати|дали|тобі|таку|уявлення Incluso películas como Apocalypto podrían haberte dado esa idea. Навіть такі фільми, як Апокаліпто, могли дати вам таку ідею. Até mesmo filmes como Apocalypto podem ter lhe dado essa ideia. Nawet filmy takie jak Apocalypto mogły dać ci takie wyobrażenie.

and small-scale. i|| y|| e|| і|| y a pequeña escala. і в малих масштабах. e em pequena escala. i na małą skalę.

faith. wiary fe fé віри fe. віри. fé. wiary.

The king took much delight in seeing sports at ball, which the Spaniards have since prohibited. ten|król|wziął|wiele|przyjemności|w|oglądaniu|sportów|na|piłce|które|ci|Hiszpanie|mają|od|zabronione El|rey|tomó|mucho|placer|en|ver|deportes|a|la pelota|que|los|españoles|han|desde entonces|prohibido o|rei|teve|muita|alegria|em|ver|esportes|em|bola|que|os|espanhóis|têm|desde|proibido той|король|взяв|багато|задоволення|у|спостереженні|видів спорту|на|м'ячі|який|іспанці||мають|з тих пір|заборонили El rey se deleitaba mucho al ver deportes de pelota, que los españoles han prohibido desde entonces. Король отримував велике задоволення від перегляду спортивних ігор з м'ячем, які іспанці згодом заборонили. O rei se deleitava muito em ver esportes com a bola, que os espanhóis desde então proibiram. Król czerpał wiele radości z oglądania sportów z piłką, które Hiszpanie od tego czasu zakazali.

The ball was made of the gum of a tree that grows in hot countries. ta|piłka|była|zrobiona|z|gumy||z|drzewa|drzewo|które|rośnie|w|gorących|krajach la|pelota|fue|hecha|de|la|goma|de|un|árbol|que|crece|en|cálidas|países a|bola|foi|feita|de|a|goma|de|uma|árvore|que|cresce|em|quentes|países той|м'яч|був|зроблений|з|гумки|гумка|з|дерева|дерево|яке|росте|в|жарких|країнах La pelota estaba hecha de la goma de un árbol que crece en países cálidos. М'яч був виготовлений з гумки дерева, що росте в жарких країнах. A bola era feita da goma de uma árvore que cresce em países quentes. Piłka była zrobiona z gumy drzewa, które rośnie w gorących krajach.

But when you acknowledge the environmental challenges the Maya faced in the forests of ale|kiedy|ty|uznajesz|te|środowiskowe|wyzwania|które|Majowie|stawiali czoła|w|lasach||w pero|cuando|tú|reconoces|los|ambientales|desafíos|los|mayas|enfrentaron|en|los|bosques|de mas|quando|você|reconhece|os|ambientais|desafios|que|maias|enfrentaram|em|as|florestas|de але|коли|ти|визнаєш|ті|екологічні|виклики|які|майя|стикалися|в|тих|лісах|в Pero cuando reconoces los desafíos ambientales que los mayas enfrentaron en los bosques de Але коли ви визнаєте екологічні виклики, з якими стикалися майя в лісах Mas quando você reconhece os desafios ambientais que os maias enfrentaram nas florestas de Ale kiedy uznasz wyzwania środowiskowe, przed którymi stali Majowie w lasach

The Yucatan Peninsula is a shelf of limestone of a sort called karst. Półwysep|Jukatan||jest|rodzajem|półką|z|wapienia|z|rodzaju|rodzaju|nazywanego|krasowym la|Yucatán|península|es|un|estante|de|piedra caliza|de|un|tipo|llamado|karst a|Península|de Yucatán|é|uma|plataforma|de|calcário|de|um|tipo|chamado|cárstico півострів|Юкатан|півострів|є|||з|вапняку|з|||називаного|карст La Península de Yucatán es una plataforma de piedra caliza de un tipo llamado karst. Юкатанський півострів є полицею вапняку, що називається карст. A Península de Yucatán é uma plataforma de calcário de um tipo chamado karst. Półwysep Jukatan to półka wapienna rodzaju zwanego krasowym.

It acts a little like a sponge and over millions of years, rainwater has bored deep channels to|działa|jak|trochę|jak|gąbka||i|przez|miliony|lat||woda deszczowa|ma|wyżłobiła|głębokie|kanały eso|actúa|un|poco|como|un|esponja|y|durante|millones|de|años|agua de lluvia|ha|perforado|profundos|canales isso|age|um|pouco|como|uma|esponja|e|ao longo de|milhões|de|anos|água da chuva|tem|escavado|profundas|canais це|діє|як|трохи|як|губка||і|протягом|мільйонів|років||дощова вода|має|просвердлена|глибокі|канали Actúa un poco como una esponja y durante millones de años, el agua de lluvia ha perforado canales profundos Воно діє трохи як губка, і протягом мільйонів років дощова вода прорізала глибокі канали Ele age um pouco como uma esponja e, ao longo de milhões de anos, a água da chuva criou canais profundos Działa trochę jak gąbka i przez miliony lat woda deszczowa wyżłobiła głębokie kanały

There are barely any rivers here, since any rainwater that falls is immediately drained tam|są|ledwie|jakiekolwiek|rzeki|tutaj|ponieważ|jakiekolwiek|woda deszczowa|która|spada|jest|natychmiast|odprowadzana allí|hay|apenas|ningún|ríos|aquí|ya que|cualquier|agua de lluvia|que|cae|es|inmediatamente|drenada há||mal|qualquer|rios|aqui|uma vez que|qualquer|água da chuva|que|cai|é|imediatamente|drenada тут|є|майже|жодних|річок|тут|оскільки|будь-яка|дощова вода|яка|падає|є|негайно|відводиться Apenas hay ríos aquí, ya que cualquier agua de lluvia que cae es drenada Тут майже немає річок, оскільки будь-яка дощова вода, що випадає, відразу ж відводиться Quase não há rios aqui, já que qualquer água da chuva que cai é imediatamente drenada Prawie nie ma tutaj rzek, ponieważ każda woda deszczowa, która spada, jest natychmiast odprowadzana

These are pools of still water surrounded by echoey cave walls, often overgrown with te|są|baseny|z|stojącej|wody|otoczone|przez|echem|jaskiniowych|ścian|często|porośnięte|winoroślami estos|son|estanques|de|agua tranquila|agua|rodeados|por|resonantes|cueva|paredes|a menudo|cubiertos|con estes|são|poços|de|água parada|água|cercados|por|ecoantes|cavernas|paredes|frequentemente|cobertos|com ці|є|водойми|з|спокійної|води|оточені|||печерними|стінами|часто|зарослими| Estos son estanques de agua tranquila rodeados de paredes de cueva resonantes, a menudo cubiertos de Це pools спокійної води, оточені відлунюючими стінами печер, часто зарослими Esses são poços de água parada cercados por paredes de caverna ecoantes, muitas vezes cobertos por Są to baseny stojącej wody otoczone echem ścian jaskini, często porośnięte

vines and creepers. winoroślami|i|pnączami enredaderas|y|plantas trepadoras cipós|e|trepadeiras лозами|і|ліанами vinas y enredaderas. ліанами та повзучими рослинами. vinhas e trepadeiras. winoroślami i pnączami.

These were sacred places to the Maya, places where you could access the underworld and te|były|świętymi|miejscami|dla|Majów||miejscami|gdzie|można|było|uzyskać dostęp|do|podziemia|i estos|eran|sagrados|lugares|para|los|mayas|lugares|donde|tú|podías|acceder|al|inframundo|y estes|eram|sagrados|lugares|para|os|maias|lugares|onde|você|podia|acessar|o|submundo|e ці|були|священними|місцями|для|майя||місця|де|ти|міг|отримати доступ|до|підземелля|і Estos eran lugares sagrados para los mayas, lugares donde se podía acceder al inframundo y Це були священні місця для майя, місця, де можна було дістатися до підземного світу та Esses eram lugares sagrados para os maias, lugares onde você podia acessar o submundo e Były to święte miejsca dla Majów, miejsca, w których można było uzyskać dostęp do podziemia i

its gods. ich|bogowie sus|dioses seus|deuses їхні|боги sus dioses. їхні боги. seus deuses. ich bogowie.

plastering the bottoms of the cenotes to make them watertight. tynkowanie|dno|dno||||aby|uczynić|je|wodoszczelnymi enyesando|los|fondos|de|los|cenotes|para|hacer|ellos|a prueba de agua rebocando|os|fundos|de|os|cenotes|para|tornar|eles|à prova d'água штукатурячи|дно|дна|з||сенотів|щоб|зробити|їх|водонепроникними enyesando los fondos de los cenotes para hacerlos impermeables. зашпаровуючи дно сенотів, щоб зробити їх водонепроникними. rebocando os fundos dos cenotes para torná-los à prova d'água. tynkując dno cenotów, aby uczynić je wodoszczelnymi.

They built complex systems of water control that allowed water to flow from higher tanks oni|zbudowali|złożone|systemy|kontroli|wody||które|pozwoliły|wodzie|na|płynąć|z|wyższych|zbiorników Ellos|construyeron|complejos|sistemas|de|agua|control|que|permitieron|agua|a|fluir|de|más altos|tanques eles|construíram|complexos|sistemas|de|água|controle|que|permitiram|água|a|fluir|de|mais altos|tanques вони|побудували|складні|системи|водного|контролю||які|дозволяли|воді|щоб|текти|з|вищих|резервуарів Construyeron sistemas complejos de control del agua que permitían que el agua fluyera de tanques más altos Вони побудували складні системи контролю води, які дозволяли воді текти з вищих резервуарів Eles construíram sistemas complexos de controle de água que permitiram que a água fluísse de tanques mais altos Zbudowali złożone systemy kontroli wody, które pozwalały na przepływ wody z wyższych zbiorników.

In all of this, the Maya couldn't rely on four-legged help. w|wszystkim|tego|to|ci|Majowie|nie mogli|polegać|na|||pomocy en|todo|de|esto|los|mayas|no podían|confiar|en|||ayuda em|tudo|de|isso|os|maias|não podiam|contar|com|||ajuda у|всьому|цьому|цьому|майя||не могли|покладатися|на|||допомогу En todo esto, los mayas no podían contar con la ayuda de animales de cuatro patas. У всьому цьому майя не могли покладатися на допомогу чотириногих. Em tudo isso, os maias não podiam contar com a ajuda de animais de quatro patas. W tym wszystkim Majowie nie mogli polegać na pomocy czworonogów.

Even in the Andes, in Peru, Chile or Bolivia, the presence of the llama allowed peoples nawet|w|Andach||w|Peru|Chile|lub|Boliwii|obecność||lamy|||pozwoliła|ludom incluso|en|los|Andes|en|Perú|Chile|o|Bolivia|la|presencia|de|la|llama|permitió|a los pueblos mesmo|em|os|Andes|em|Peru|Chile|ou|Bolívia|a|presença|de|a|lhama|permitiu|povos навіть|в|горах|Андах|в|Перу|Чилі|або|Болівії|присутність|присутність|лам||лами|дозволила|народам Incluso en los Andes, en Perú, Chile o Bolivia, la presencia de la llama permitió a los pueblos Навіть в Андах, в Перу, Чилі чи Болівії, присутність лами дозволила народам Mesmo nos Andes, no Peru, Chile ou Bolívia, a presença da lhama permitiu que os povos Nawet w Andach, w Peru, Chile czy Boliwii, obecność lamy pozwalała ludom

like the Inca to carry heavy weights across long distances. takim jak|Inkowie||aby|nosić|ciężkie|ładunki|przez|długie|odległości como|los|incas|a|cargar|pesados|pesos|a través de|largas|distancias como|os|incas|a|transportar|pesados|pesos|por|longas|distâncias таким як|інкам|інкам|щоб|нести|важкі|вантажі|через|довгі|відстані como los incas transportar pesos pesados a largas distancias. як інки переносити важкі вантажі на великі відстані. como os incas transportassem pesos pesados por longas distâncias. takim jak Inkowie na transportowanie ciężkich ładunków na długich dystansach.

But in the Maya lowlands, the only large animal was the shy and reclusive tapir, which they ale|w|nizinach|Majów||tylko||duże|zwierzę|było|tapir|nieśmiałe|i|skryte||które|oni pero|en|los|mayas|tierras bajas|el|único|grande|animal|era|el|tímido|y|recluso|tapires|el cual|ellos mas|em|as|maias|planícies|o|único|grande|animal|era|o|tímido|e|recluso|tapir|que|eles але|в|низинах|майя||єдиною|єдиною|великою|твариною|була|сором'язливою|сором'язливою|і|усамітненою|тапір|яку|вони Pero en las tierras bajas mayas, el único gran animal era el tímido y recluso tapir, que ellos Але в низинах майя єдиною великою твариною був сором'язливий і замкнутий тапір, якого вони Mas nas terras baixas maias, o único grande animal era o tímido e recluso anta, que eles Jednak w nizinach Majów jedynym dużym zwierzęciem był nieśmiały i skryty tapir, którego oni

that tied around the forehead. który|związany|wokół|czoła| que|ataba|alrededor|la|frente que|amarrava|em torno de|a|testa |||неефективність| que se ataba alrededor de la frente. який зав'язувався навколо лоба. que se amarrava na testa. który wiązano wokół czoła.

stone. kamienia piedra pedra каменю la piedra. каменю. pedra. kamienia.

The Maya largely relied on slash-and-burn agriculture, hacking and burning the forest ci|Majowie|w dużej mierze|polegali|na||i|||||paląc|las| los|mayas|en gran medida|dependían|en||y|||||quemando|el|bosque os|maias|amplamente|dependiam|de||e|||||queimando|a|floresta майя|майя|в основному|покладалися|на||і|||||спалювання|лісу| Los mayas dependían en gran medida de la agricultura de roza y quema, talando y quemando el bosque Майя в основному покладалися на сільське господарство з вирубкою та спалюванням, рубаючи та спалюючи ліс Os maias dependiam em grande parte da agricultura de corte e queima, cortando e queimando a floresta Maja w dużej mierze polegali na rolnictwie opartym na wypalaniu, siekając i paląc las.

away in patches in order to grow a few rounds of crops, before letting the tropical forests |w||||aby|||||||||ziemię|| lejos|en|parches|en|orden|para|cultivar|unos|pocos|ciclos|de|cultivos|antes de|dejar|los|tropical|bosques embora|em|pedaços|para|ordem|de|cultivar|algumas|poucas|safras|de|culturas|antes de|deixar|as|tropicais|florestas геть|в|ділянках|щоб|щоб|щоб|виростити|кілька|кілька|раундів|культур||перед тим|дозволяючи|тропічним|тропічним|лісам en parches para cultivar unas pocas cosechas, antes de dejar que los bosques tropicales ділянками, щоб виростити кілька врожаїв, перш ніж дозволити тропічним лісам em manchas para cultivar algumas safras, antes de deixar as florestas tropicais w kawałkach, aby wyhodować kilka zbiorów, zanim pozwolili tropikalnym lasom.

rush back in to reclaim the land. ||||||ziemię apresurarse|atrás|en|para|recuperar|la|tierra correr|de volta|em|para|recuperar|a|terra кинутися|назад|щоб|щоб|відновити|землю|землю regresaran rápidamente para reclamar la tierra. знову захопити землю. voltar rapidamente para recuperar a terra. ponownie zająć ziemię.

The storage of food was a problem too. ten|przechowywanie||jedzenia|było|problemem||też El|almacenamiento|de|comida|fue|un|problema|también o|armazenamento|de|comida|foi|um|problema|também зберігання|зберігання|їжі|їжі|було|проблемою|проблемою|також El almacenamiento de alimentos también era un problema. Зберігання їжі також було проблемою. O armazenamento de alimentos também era um problema. Przechowywanie żywności również stanowiło problem.

In a humid environment of Guatemala and southern Mexico, it was difficult to store corn for w||wilgotnym|środowisku||Gwatemali|i|południowym|Meksyku|to|było|trudne||przechowywać|kukurydzę|przez en|un|húmedo|ambiente|de|Guatemala|y|sur|México|eso|fue|difícil|a|almacenar|maíz|por em|um|úmido|ambiente|de|Guatemala|e|sul|México|isso|foi|difícil|a|armazenar|milho|por в|вологому|вологому|середовищі|Гватемали|Гватемалі|і|південного|Мексики|це|було|важко||зберігати|кукурудзу|на En un ambiente húmedo de Guatemala y el sur de México, era difícil almacenar maíz por У вологому середовищі Гватемали та південного Мексики було важко зберігати кукурудзу більше Em um ambiente úmido da Guatemala e do sul do México, era difícil armazenar milho por W wilgotnym środowisku Gwatemali i południowego Meksyku trudno było przechowywać kukurydzę przez

more than a year before it started going moldy. więcej|niż||rok|zanim|to|zaczęło|iść|pleśnieć más|de|un|año|antes|eso|comenzó|a|mohoso mais|de|um|ano|antes que|isso|começasse|a ficar|mofado ||||перш ніж|||| más de un año antes de que comenzara a enmohecerse. ніж рік, перш ніж вона починала гнити. mais de um ano antes que começasse a mofar. więcej niż rok, zanim zaczęła pleśnieć.

One final point before we move on is that for most of their history, the Maya were essentially jeden|ostatni|punkt|zanim|my|przejdziemy|dalej|jest|że|przez|większość||ich|historię||Majowie|byli|zasadniczo um|final|ponto|antes que|nós|avancemos|adiante|é|que|para|a maior parte|da|sua|história|os|maias|foram|essencialmente Un último punto antes de continuar es que durante la mayor parte de su historia, los mayas eran esencialmente Останній момент, перш ніж ми перейдемо далі, полягає в тому, що протягом більшої частини своєї історії майя були по суті Um ponto final antes de prosseguirmos é que, na maior parte de sua história, os maias eram essencialmente Jednym ostatnim punktem, zanim przejdziemy dalej, jest to, że przez większość swojej historii Majowie byli zasadniczo

a stone-age society. jeden|||społeczeństwo una|||sociedad uma|||sociedade один|||суспільства una sociedad de la edad de piedra. кам'яна епоха. uma sociedade da idade da pedra. społeczeństwo epoki kamienia.

Copper working began in Mexico in the 7th century, long before contact with Europeans, miedź|obróbka|zaczęła się|w|Meksyku|w|VII||wieku|długo|przed|kontaktem|z|Europejczykami El cobre|trabajo|comenzó|en|México|en|el|séptimo|siglo|mucho|antes|contacto|con|europeos cobre|trabalho|começou|em|México|no|o|sétimo|século|muito|antes de|contato|com|europeus мідь|обробка|почалася|в|Мексиці|в|7-му||столітті|довго|до|контакту|з|європейцями El trabajo del cobre comenzó en México en el siglo VII, mucho antes del contacto con los europeos, Обробка міді почалася в Мексиці в VII столітті, задовго до контакту з європейцями, O trabalho em cobre começou no México no século VII, muito antes do contato com os europeus, Obróbka miedzi rozpoczęła się w Meksyku w VII wieku, na długo przed kontaktem z Europejczykami,

but it took several centuries to work its way down to the Mayan lowlands. ale|to|zajęło|kilka|wieków|aby|dotrzeć|swoją|drogą|w dół|do|nizin|Majów| pero|eso|tomó|varios|siglos|para|trabajar|su|camino|abajo|a|las|mayas|tierras bajas mas|isso|levou|vários|séculos|para|chegar|seu|caminho|para baixo|a|as|maias|planícies але|це|зайняло|кілька|століть|щоб|дійти|свого|шляху|вниз|до|майянських||низин pero tomó varios siglos para llegar a las tierras bajas mayas. але знадобилося кілька століть, щоб вона дійшла до низин майя. mas levou vários séculos para chegar às terras baixas maias. ale zajęło to kilka wieków, aby dotrzeć do nizin Majów.

To cut and carve stone, they used blades made of obsidian, a kind of volcanic glass that to|ciąć|i|rzeźbić|kamień|oni|używali|ostrza|zrobione|z|obsydian|rodzaj|rodzaj|z|wulkanicznego|szkła|które para|cortar|y|tallar|piedra|ellos|usaron|cuchillas|hechas|de|obsidiana|un|tipo|de|volcánico|vidrio|que para|cortar|e|esculpir|pedra|eles|usaram|lâminas|feitas|de|obsidiana|um|tipo|de|vulcânico|vidro|que щоб|різати|і|вирізати|камінь|вони|використовували|леза|зроблені|з|обсидіану|вид||вулканічного||скла|який Para cortar y tallar piedra, usaron cuchillas hechas de obsidiana, un tipo de vidrio volcánico que Для різання та обробки каменю вони використовували леза, виготовлені з обсидіану, виду вулканічного скла, яке Para cortar e esculpir pedra, eles usavam lâminas feitas de obsidiana, um tipo de vidro vulcânico que Aby ciąć i rzeźbić w kamieniu, używali ostrzy wykonanych z obsydianu, rodzaju szkła wulkanicznego, które

forms an incredibly sharp cutting edge when properly worked. formuje|niezwykle|niezwykle|ostry|tnący|krawędź|kiedy|właściwie|obrabiane forma|un|increíblemente|afilado|cortante|borde|cuando|adecuadamente|trabajado forma|uma|incrivelmente|afiada|de corte|fio|quando|adequadamente|trabalhada утворює|неймовірно||гострий|ріжучий|край|коли|належним чином|оброблений forma un borde de corte increíblemente afilado cuando se trabaja adecuadamente. формує неймовірно гострий ріжучий край, коли його правильно обробляють. forma uma borda de corte incrivelmente afiada quando trabalhada corretamente. tworzy niezwykle ostry brzeg tnący, gdy jest odpowiednio obrabiane.

tools. narzędzia herramientas ferramentas інструменти herramientas. інструменти. ferramentas. narzędzia.

But despite these challenges, the Maya flourished, the only great civilization to ever arise ale|pomimo|tych|wyzwań|ta|cywilizacja Majów|rozkwitła|jedyna|tylko|wielka|cywilizacja|która|kiedykolwiek|powstała pero|a pesar de|estos|desafíos|la|civilización maya|floreció|la|única|gran|civilización|que|jamás|surgió mas|apesar de|esses|desafios|a|maia|floresceram|a|única|grande|civilização|a|jamais|surgir але|незважаючи на|ці|виклики||майя|процвітали||єдиною|великою|цивілізацією|що|коли-небудь|виникла Pero a pesar de estos desafíos, los mayas florecieron, la única gran civilización que jamás surgió Але незважаючи на ці виклики, майя процвітали, єдина велика цивілізація, що коли-небудь виникала Mas, apesar desses desafios, os maias prosperaram, a única grande civilização a surgir Ale pomimo tych wyzwań, Majowie rozkwitali, będąc jedyną wielką cywilizacją, która kiedykolwiek powstała

in the midst of such harsh conditions. w|środku|pośród|takich|surowych|trudnych|warunków en|medio|medio|de|tales|duras|condiciones em|meio|meio|de|tais|severas|condições в||середині|таких||суворих|умов en medio de condiciones tan duras. серед таких суворих умов. no meio de condições tão severas. wśród tak surowych warunków.

The earliest signs of the Mayan civilization began around the year 1800 BC, nearly 2000 najwcześniejsze|znaki|oznaki|cywilizacji|Majów|Majów|cywilizacji|zaczęły|około|roku|roku|pne|prawie los|más tempranos|signos|de|la|maya|civilización|comenzaron|alrededor|el|año|antes de Cristo|casi os|mais antigas|sinais|da|a|maia|civilização|começaram|por volta de|o|ano|aC|quase |найраніші|ознаки|цивілізації||майянської|цивілізації|почали|приблизно||рік|до нашої ери|майже Los primeros signos de la civilización maya comenzaron alrededor del año 1800 a.C., casi 2000 Перші ознаки майянської цивілізації з'явилися приблизно в 1800 році до нашої ери, майже 2000 Os primeiros sinais da civilização maia começaram por volta do ano 1800 a.C., quase 2000 Najwcześniejsze oznaki cywilizacji Majów pojawiły się około roku 1800 p.n.e., prawie 2000

years before the beginning of the Christian calendar. lata|przed|początkiem|początkiem|kalendarza|chrześcijańskiego|chrześcijańskiego|kalendarza años|antes|el|comienzo|de|el|cristiano|calendario anos|antes|o|início|do|o|cristão|calendário роки|до|початку|початку|християнського|календаря||календаря años antes del comienzo del calendario cristiano. роки до початку християнського календаря. anos antes do início do calendário cristão. lata przed początkiem kalendarza chrześcijańskiego.

as well as the cacao bean, which they used to make a rich drinking chocolate. jak|również|jak|ziarno|kakaowe||które|oni|używali|do|robienia|bogatego|bogatego|pitnego|czekolady como|también|como|el|cacao|grano|que|ellos|usaron|para|hacer|un|rico|bebida|chocolate como|bem|como|o|cacau|grão|que|eles|usaram|para|fazer|um|rico|de beber|chocolate так|само|як|боб|какао|боб|який|вони|використовували|щоб|зробити|багатий|багатий|питний|шоколад así como el grano de cacao, que usaron para hacer un rico chocolate para beber. а також какао-боби, які вони використовували для приготування багатого шоколадного напою. assim como o grão de cacau, que usavam para fazer um rico chocolate para beber. a także ziarno kakaowe, które wykorzystywali do przygotowywania bogatego napoju czekoladowego.

The inscription on one ornately patterned vase from the city of Masham, called the vase miasta||||||||wazonem|||||| la|inscripción|en|un|ornadamente|decorado|vaso|de|la|ciudad|de|Masham|llamado|el|vaso A|inscrição|em|um|ornadamente|padronizado|vaso|da|o||||||vaso напис|напис|на|одному|розкішно|візерунковому|вазі|з|міста|міста||Машам|названому|вазою|вазою La inscripción en un jarrón decorado de la ciudad de Masham, llamado el jarrón Напис на одному з орнаментованих ваз з міста Машам, який називається ваза A inscrição em um vaso ornamentado da cidade de Masham, chamado de vaso Napis na jednym ozdobnie wzorzonym wazonie z miasta Masham, zwanym wazonem

of trees were planted on special occasions like the birth of a young prince. z|drzew|||||||||||| de|árboles|fueron|plantados|en|especiales|ocasiones|como|el|nacimiento|de|un|joven|príncipe de|árvores|foram|plantadas|em|especiais|ocasiões|como|o|nascimento|de|um|jovem|príncipe з|дерев|були|посаджені|на|спеціальних|випадках|як|народження|народження|з|молодого|молодого|принца de árboles se plantaban en ocasiones especiales como el nacimiento de un joven príncipe. дерев садили з особливих нагод, таких як народження молодого принца. de árvores eram plantados em ocasiões especiais como o nascimento de um jovem príncipe. drzew były sadzone z okazji takich jak narodziny młodego księcia.

This drinking vessel for the fruit of a new grove of cacao trees. ||||gładko-skórnego|||||||| este|bebiendo|vaso|para|el|fruto|de|un|nuevo|bosque|de|cacao|árboles este|de beber|recipiente|para|o|fruto|de|um|novo|pomar|de|cacau|árvores цей|питний|посуд|для|плоду|плід|з|нової|нової|гаєм|з|какао|дерев Este recipiente para beber es del fruto de un nuevo bosque de árboles de cacao. Цей питний посуд для плоду нового гаю какао. Este recipiente de bebida é para o fruto de um novo bosque de árvores de cacau. Ten pojemnik do picia dla owoców nowego gaju drzew kakaowych.

It belongs to the smooth-skinned sprout, the young boy who listened, sun-eyed Lord Jaguar, Pertenece al brote de piel suave, el joven que escuchaba, el Señor Jaguar de ojos de sol, Він належить до гладкокожого паростка, молодого хлопця, який слухав, сонцезоряного Господа Ягуара, Pertence ao broto de pele lisa, o jovem garoto que ouviu, Senhor Jaguar de olhos de sol, Należy do gładkowłosego pędu, młodego chłopca, który słuchał, słonecznego Pana Jaguara,

the owner of the trees. ten|właściciel|||drzewa el|dueño|de|los|árboles o|proprietário|de|as|árvores той|власник|дерев|тих|дерев el dueño de los árboles. власник дерев. o proprietário das árvores. właściciel drzew.

The Mayan world was essentially divided into two zones, the highlands and the lowlands. świat|Majów||był|zasadniczo|podzielony|na|dwie|strefy||wyżyny|i||niziny el|maya|mundo|fue|esencialmente|dividido|en|dos|zonas|las|tierras altas|y|las|tierras bajas o|maia|mundo|era|essencialmente|dividido|em|duas|zonas|as|terras altas|e|as|terras baixas той|майянський|світ|був|в основному|поділений|на|дві|зони|високогірні|високогір'я|і|низинні|низини El mundo maya estaba esencialmente dividido en dos zonas, las tierras altas y las tierras bajas. Світ майя в основному поділявся на дві зони: високогір'я та низини. O mundo maia era essencialmente dividido em duas zonas, as terras altas e as terras baixas. Świat Majów był zasadniczo podzielony na dwie strefy: wyżyny i niziny.

The highlands were of crucial importance to the Maya, a spine of rocky mountains covered |wyżyny|były||kluczowe|znaczenie|dla||Majów||kręgosłup||skalistych|gór|pokrytych las|tierras altas|eran|de|crucial|importancia|para|los|mayas|una|columna|de|rocosas|montañas|cubiertas as|terras altas|eram|de|crucial|importância|para|os|maias|uma|espinha|de|rochosas|montanhas|cobertas ті|високогір'я|були|важливого|вирішального|значення|для|тих|майя|хребет|хребет|скельних|скельні|гори|покриті Las tierras altas eran de crucial importancia para los mayas, una espina de montañas rocosas cubiertas Високогір'я мали вирішальне значення для майя, це хребет скелястих гір, покритих As terras altas eram de crucial importância para os maias, uma espinha de montanhas rochosas cobertas Wyżyny miały kluczowe znaczenie dla Majów, stanowiąc kręgosłup skalistych gór pokrytych

with pine forest that follow the line of the continental shelf. |sosnowym|lasem|który|podąża||linią|||kontynentalnej|półki con|pino|bosque|que|sigue|la|línea|de|el|continental|plataforma com|pinheiros|floresta|que|seguem|a|linha|da||continental|plataforma з|сосновим|лісом|який|слідує|за|лінією|континентального|континентального||шельфу de bosques de pinos que siguen la línea de la plataforma continental. сосновим лісом, що слідує за лінією континентального шельфу. com florestas de pinheiros que seguem a linha da plataforma continental. lasem sosnowym, który podąża za linią szelfu kontynentalnego.

The highlands were also home to the quetzal, a bird with bright emerald green feathers te|wyżyny|były|także|domem|dla|ten|kéczal|ptak||z|jasnymi|szmaragdowymi|zielonymi|piórami los|altiplanos|eran|también|hogar|a|el|quetzal|un|pájaro|con|brillantes|esmeralda|verdes|plumas as|terras altas|eram|também|lar|para|o|quetzal|um|pássaro|com|brilhantes|esmeralda|verdes|penas високогір'я|високогір'я|були|також|домом|для|кетцалів|кетцал|птах|птах|з|яскравими|смарагдовими|зеленими|пір'ям Las tierras altas también eran el hogar del quetzal, un pájaro con brillantes plumas verde esmeralda Високогір'я також було домом для кетцаля, птаха з яскравими смарагдовими пір'ям As terras altas também eram o lar do quetzal, um pássaro com penas verdes brilhantes de esmeralda Wysokie tereny były również domem dla koczkodana, ptaka o jasnych, szmaragdowo zielonych piórach,

with bays and lagoons. con bahías y lagunas. затоками та лагунами. com baías e lagoas. zatokami i lagunami.

This was a network of societies that looked a little like the classical Greece of Sparta to|było|sieć|sieć|społeczeństw|społeczeństw|które|wyglądały|trochę||jak|to|klasyczna|Grecja|Sparty|Sparta esto|fue|una|red|de|sociedades|que|parecía|a|poco|como|la|clásica|Grecia|de|Esparta isso|foi|uma|rede|de|sociedades|que|parecia|um|pouco|como|a|clássica|Grécia|de|Esparta це|було|мережа|мережа|суспільств|суспільств|які|виглядали|трохи|трохи|як|класична|класична|Греція|Спарти|Спарта Esta era una red de sociedades que se parecía un poco a la Grecia clásica de Esparta Це була мережа суспільств, яка трохи нагадувала класичну Грецію Спарти Esta era uma rede de sociedades que se parecia um pouco com a Grécia clássica de Esparta Była to sieć społeczeństw, która wyglądała trochę jak klasyczna Grecja Sparty

Think of the Pope ruling in Rome, the Medici family in Florence, the Doge in Venice, different Piensa en el Papa gobernando en Roma, la familia Medici en Florencia, el Dogo en Venecia, diferentes Подумайте про Папу, що править у Римі, родину Медічі у Флоренції, Дожа у Венеції, різні Pense no Papa governando em Roma, na família Medici em Florença, no Doge em Veneza, diferentes Pomyśl o papieżu rządzącym w Rzymie, rodzinie Medyceuszy we Florencji, dożu w Wenecji, różnych

In Mayan conceptions of the universe, the gods created three worlds previous to the w|majanskich|koncepcjach|o|wszechświecie||obecnego||||||| en|mayas|concepciones|de|el|universo|los|dioses|crearon|tres|mundos|anteriores|a|el em|maia|concepções|de|o|universo|os|deuses|criaram|três|mundos|anteriores|a|o в|маянських|уявленнях|про|всесвіт|всесвіт|боги|боги|створили|три|світи|попередні|до|цього En las concepciones mayas del universo, los dioses crearon tres mundos anteriores al У майянських уявленнях про всесвіт боги створили три світи перед Nas concepções maias do universo, os deuses criaram três mundos anteriores ao W majskich koncepcjach wszechświata bogowie stworzyli trzy światy przed

current one, each of them resulting in failure. obecnego|jeden|każdy|z|nich|skutkujący|w|porażce actual|uno|cada|de|ellos|resultando|en|fracaso atual|um|cada|de|eles|resultando|em|fracasso ||кожен|з|них|що призвів|до|невдачі actual, cada uno de ellos resultando en un fracaso. поточним, кожен з яких закінчився невдачею. atual, cada um deles resultando em fracasso. obecnym, z których każdy zakończył się niepowodzeniem.

had already been a number of rises and falls. |||||||i| había|ya|habido|un|número|de|ascensos|y|caídas |||||||e| |||||||і| había habido una serie de altibajos. було кілька підйомів і падінь. havia uma série de ascensões e quedas. nastąpiło wiele wzlotów i upadków.

But through the third and fourth centuries, Mayan cities began to grow with astounding Pero a través de los siglos tercero y cuarto, las ciudades mayas comenzaron a crecer con asombrosa Але протягом третього і четвертого століть майянські міста почали зростати з вражаючою Mas, ao longo dos séculos três e quatro, as cidades maias começaram a crescer com uma velocidade surpreendente. Jednak w trzecim i czwartym wieku miasta Majów zaczęły rosnąć w oszałamiającym

speed. velocidad. швидкістю. tempie.

city of Tikal. miasto|| ciudad|de|Tikal cidade|de|Tikal місто|| la ciudad de Tikal. місто Тікаль. cidade de Tikal. miasto Tikal.

When the fugitive monk Avondáño stumbled across the ruins of Tikal, it's clear why kiedy|ten|zbiegły|mnich|Avondáño|natknął się|na|ruiny||||to jest|jasne|dlaczego cuando|el|fugitivo|monje|Avondáño|tropezó|con|las|ruinas|de|Tikal|es|claro|por qué quando|o|fugitivo|monge|Avondáño|tropeçou|em|as|ruínas|de|Tikal|é|claro|por que коли||втікач||Авонданьо|натрапив|на|||||це|зрозуміло|чому Cuando el monje fugitivo Avondáño se topó con las ruinas de Tikal, está claro por qué Коли втікач-монах Авонданьо натрапив на руїни Тікаля, стає зрозуміло, чому Quando o monge fugitivo Avondáño se deparou com as ruínas de Tikal, fica claro por que Kiedy zbiegły mnich Avondáño natknął się na ruiny Tikal, jasne jest, dlaczego

they had such an effect on him. one|miały|taki|efekt||na|niego ellos|tuvieron|tal|un|efecto|en|él elas|tiveram|tal|um|efeito|em|ele вони|мали|такий|||на|нього tuvieron tal efecto en él. вони справили на нього такий вплив. elas tiveram um efeito tão grande sobre ele. miały na niego taki wpływ.

base on a moon of the planet Yavin. baza|na|jednym|księżycu|planety|planety||Yavin base|en|una|luna|del|el|planeta|Yavin base|em|uma|lua|de|o|planeta|Yavin база|на|одному|місяці|планети|планети||Явін base en una luna del planeta Yavin. на місяці планети Явін. em uma lua do planeta Yavin. na księżycu planety Yavin.

It's not hard to see why. to jest|nie|trudne|do|zobaczyć|dlaczego es|no|difícil|para|ver|por qué É|não|difícil|de|ver|por que це|не|важко|щоб|побачити|чому No es difícil ver por qué. Не важко зрозуміти чому. Não é difícil ver o porquê. Nie trudno zrozumieć dlaczego.

Today, the ruins do look otherworldly, the tips of those ancient pyramids just peeking dzisiaj|te|ruiny|rzeczywiście|wyglądają|nieziemsko|czubki|wierzchołki|tych|tamtych|starożytnych|piramid|właśnie|wystają hoy|las|ruinas|sí|lucen|de otro mundo|las|puntas|de|esas|antiguas|pirámides|apenas|asomándose hoje|as|ruínas|verbo auxiliar|parecem|de outro mundo|as|pontas|de|aquelas|antigas|pirâmides|apenas|espreitando сьогодні|ці|руїни|дійсно|виглядають|потойбічними|кінчики|верхівки|тих|давніх|пірамід||лише|виглядають Hoy, las ruinas lucen de otro mundo, las puntas de esas antiguas pirámides apenas asomando Сьогодні руїни виглядають позаземними, вершини цих давніх пірамід лише виглядають Hoje, as ruínas parecem de outro mundo, as pontas daquelas antigas pirâmides apenas aparecendo Dziś ruiny wyglądają rzeczywiście jak z innego świata, czubki tych starożytnych piramid ledwie wystają

A long list of its rulers has been discovered and excavations have uncovered the tombs of długa|długa|lista|swoich|swoich|władców|została|odkryta|odkryta|i|wykopaliska|odkryły|odkryły|grobowce|grobowce|z una|larga|lista|de|sus|gobernantes|ha|sido|descubierta|y|excavaciones|han|descubierto|las|tumbas|de uma|longa|lista|de|seus|governantes|tem|sido|descoberta|e|escavações|têm|descoberto|as|tumbas|de довгий|список|правителів|своїх|правителів|було|було||виявлено|і|розкопки|мали|виявлено|гробниці|| Se ha descubierto una larga lista de sus gobernantes y las excavaciones han desenterrado las tumbas de Довгий список його правителів був виявлений, а розкопки виявили tombи Uma longa lista de seus governantes foi descoberta e escavações revelaram os túmulos de Odkryto długą listę jego władców, a wykopaliska ujawniły grobowce

its height. jego|szczytu su|apogeo seu|auge його|розквіту su apogeo. своєї розквіту. seu auge. swojego rozkwitu.

But to understand the history of Tikal, we also have to introduce another huge player ale|aby|zrozumieć|historię|historię|||my|także|musimy||wprowadzić|innego|ogromnego|gracza pero|para|entender|la|historia|de|Tikal|nosotros|también|tenemos|que|introducir|otro|enorme|jugador mas|para|entender|a|história|de|Tikal|nós|também|temos|que|introduzir|outro|enorme|jogador але|щоб|зрозуміти|історію|історію|Тікаля||ми|також|маємо|щоб|представити|ще одного|великого|гравця Pero para entender la historia de Tikal, también tenemos que introducir a otro gran jugador. Але щоб зрозуміти історію Тікаля, нам також потрібно ввести ще одного великого гравця Mas para entender a história de Tikal, também precisamos apresentar outro grande jogador Ale aby zrozumieć historię Tikal, musimy również wprowadzić innego ogromnego gracza.

This was the city of Teotihuacan. to|było|miasto|miasto|| esta|fue|la|ciudad|de|Teotihuacan esta|foi|a|cidade|de|Teotihuacan це|було|місто|місто|Теотіукан| Esta fue la ciudad de Teotihuacan. Це було місто Теотіуакан. Esta era a cidade de Teotihuacan. To było miasto Teotihuacan.

Teotihuacan lay over 1500 kilometers away in the Valley of Mexico. Teotihuacan|leżało|ponad|kilometrów|stąd|w|dolinie|dolinie|| Teotihuacan|estaba|más de|kilómetros|lejos|en|el|valle|de|México Teotihuacan|ficava|mais de|quilômetros|de distância|no|o|Vale|de|México Теотіукан|лежав|понад|кілометрів|далеко|в|долині|долині|Мексики| Teotihuacan lag über 1500 Kilometer entfernt im Tal von Mexiko. Teotihuacan estaba a más de 1500 kilómetros de distancia en el Valle de México. Теотіуакан знаходився більше ніж за 1500 кілометрів у Долині Мексики. Teotihuacan ficava a mais de 1500 quilômetros de distância no Vale do México. Teotihuacan leżał ponad 1500 kilometrów dalej w Dolinie Meksyku.

But in its time, it was the largest city in the pre-Columbian Americas. Ale|w|swoim|czasie|to|było|największym|miastem|miastem|w|prekolumbijskich|||Amerykach pero|en|su|tiempo|fue||la|más grande|ciudad|en|las|||Américas mas|em|seu|tempo|isso|era|a|maior|cidade|nas||||Américas але|в|його|час|це|було|найбільше|найбільше|місто|в|передколумбових|||Америках Pero en su tiempo, fue la ciudad más grande de las Américas precolombinas. Але в свій час це було найбільше місто в доколумбовій Америці. Mas em seu tempo, era a maior cidade das Américas pré-colombianas. Ale w swoim czasie, było to największe miasto w prekolumbijskiej Ameryce.

and quality. i|jakość y calidad. та якістю. e qualidade. i jakością.

early version of the United States. wczesna|wersja|Stanów|Zjednoczonych||Stanów temprana|versión|de|los|Unidos|Estados cedo|versão|dos|Estados|Unidos| рання|версія|Сполучених|||Штатів versión temprana de los Estados Unidos. рання версія Сполучених Штатів. versão inicial dos Estados Unidos. wczesna wersja Stanów Zjednoczonych.

It was cosmopolitan and multi-ethnic, with a population estimated at 125,000 or more, to|było|kosmopolityczne|i|||z|populacją|populacja|szacowaną|na|lub|więcej Eso|fue|cosmopolita|y|||con|una|población|estimada|en|o|más isso|era|cosmopolita|e|||com|uma|população|estimada|em|ou|mais воно|було|космополітичним|і|||з|населенням|населення|оціненим|на|або|більше Era cosmopolita y multiétnica, con una población estimada en 125,000 o más, Вона була космополітичною та багатонаціональною, з населенням, оціненим у 125 000 або більше, Era cosmopolita e multiétnica, com uma população estimada em 125.000 ou mais, Było kosmopolityczne i wieloetniczne, z populacją szacowaną na 125 000 lub więcej,

which would have made it at least the sixth largest city in the world at the time. co|by|miało|uczynić|to|przynajmniej|przynajmniej|szóstą|szóstą|największą|miastem|w|świecie|świecie|w|czasie|czasie lo que|habría|tenido|hecho|eso|al|menos|la|sexta|más grande|ciudad|en|el|mundo|en|el|tiempo o que|teria||feito|isso|pelo|menos|a|sexta|maior|cidade|do|o|mundo|na|a|época що|б|мав|зробив|його|принаймні|щонайменше|найбільшим|шостим|найбільшим|містом|у|світі|світі|на|той|час lo que la habría convertido en al menos la sexta ciudad más grande del mundo en ese momento. що зробило б її принаймні шостим за величиною містом у світі на той час. o que a tornaria pelo menos a sexta maior cidade do mundo na época. co uczyniłoby je przynajmniej szóstym co do wielkości miastem na świecie w tamtym czasie.

Like the United States in modern times, it was also fond of intervening in the politics jak|Stany|Zjednoczone|Stany|w|nowoczesnych|czasach|to|było|także|skłonne|do|interweniowania|w|politykę|politykę como|os|Unidos||em|modernos|tempos|isso|era|também|afeiçoado|de|intervir|na|a|política як|Сполучені|Штати|Штати|у|сучасні|часи|воно|було|також|любило|втручатися|втручатися|у|політику|політику Al igual que los Estados Unidos en tiempos modernos, también le gustaba intervenir en la política Як і Сполучені Штати в сучасні часи, вона також любила втручатися в політику Assim como os Estados Unidos nos tempos modernos, também gostava de intervir na política Podobnie jak Stany Zjednoczone w czasach nowoczesnych, również chętnie ingerowało w politykę

its sphere of influence, extending trade routes far south into the Mayan lands, establishing swoją|sferę|wpływów|wpływu|rozszerzając|handlowe|szlaki|daleko|na południe|w|ziemie|Majów||zakładając su|esfera|de|influencia|extendiendo|comercio|rutas|lejos|al sur|en|las|mayas|tierras|estableciendo sua|esfera|de|influência|estendendo|comerciais|rotas|longe|para o sul|em|as|maias|terras|estabelecendo |||||||далеко||в|ліси||| su esfera de influencia, extendiendo rutas comerciales muy al sur hacia las tierras mayas, estableciendo сферу свого впливу, розширюючи торгові маршрути далеко на південь до майянських земель, встановлюючи sua esfera de influência, estendendo rotas comerciais muito ao sul, nas terras maias, estabelecendo swoją strefę wpływów, wydłużając szlaki handlowe daleko na południe w ziemie Majów, ustanawiając

The Mayan city of Tikal came under the influence of Teotihuacan in the 4th century AD. Miasto|Majów|miasto|z|Tikal|przyszło|pod|wpływ|wpływ|z|Teotihuacan|w|wieku|IV|wieku|ne la|maya|ciudad|de|Tikal|vino|bajo|la|influencia|de|Teotihuacan|en|el|cuarto|siglo|dC A|maia|cidade|de|Tikal|veio|sob|a|influência|de|Teotihuacan|no||4º|século|dC місто|маянське|місто|з|Тікаль|прийшло|під|вплив|вплив|з|Теотіуакан|в|4-му||столітті|нашої ери La ciudad maya de Tikal estuvo bajo la influencia de Teotihuacan en el siglo IV d.C. Майянське місто Тікаль потрапило під вплив Теотіуакана в IV столітті нашої ери. A cidade maia de Tikal ficou sob a influência de Teotihuacan no século IV d.C. Miasto Majów Tikal znalazło się pod wpływem Teotihuacanu w IV wieku naszej ery.

It's not clear if this was a military conquest, a palace coup, or a diplomatic intervention, to jest|nie|jasne|czy|to|było|a|militarne|podbicie|a|pałacowy|zamach|lub|a|dyplomatyczna|interwencja no es|no|claro|si|esto|fue|una|militar|conquista|un|palacio|golpe|o|una|diplomática|intervención não é|não|claro|se|isso|foi|uma|militar|conquista|um|palaciano|golpe|ou|uma|diplomática|intervenção це|не|ясно|чи|це|було|військове|військове|завоювання|палацова|палацова|переворот|або|дипломатичне|дипломатичне|втручання No está claro si fue una conquista militar, un golpe de estado palaciego o una intervención diplomática, Неясно, чи це була військова завоювання, палацовий переворот чи дипломатичне втручання, Não está claro se foi uma conquista militar, um golpe de palácio ou uma intervenção diplomática, Nie jest jasne, czy była to podbój militarny, zamach pałacowy, czy interwencja dyplomatyczna,

but we do know that a young ruler, Yash-nun-ahin, which means curl-nose, rose to power in Tikal ale|my|nie|wiemy|że|młody|młody|władca||||który|znaczy|||wzniósł się|do|władzy|w|Tikal pero|nosotros|sí|sabemos|que|un|joven|gobernante||||que|significa|||ascendió|a|poder|en|Tikal mas|nós|fazemos|sabemos|que|um|jovem|governante||||que|significa|||subiu|a|poder|em|Tikal але|ми|не|знаємо|що|молодий|молодий|правитель||||який|означає|||піднявся|до|влади|в|Тікалі pero sabemos que un joven gobernante, Yash-nun-ahin, que significa nariz rizada, ascendió al poder en Tikal. але ми знаємо, що молодий правитель, Яш-нуна-ахін, що означає "кручене носик", прийшов до влади в Тікалі. mas sabemos que um jovem governante, Yash-nun-ahin, que significa nariz-curvado, subiu ao poder em Tikal. ale wiemy, że młody władca, Yash-nun-ahin, co oznacza "kręcony nos", zdobył władzę w Tikal.

One stone carving in Tikal shows King Curl-nose being crowned, while Mexican soldiers look jeden|kamienny|rzeźba|w|Tikal|pokazuje|króla|||będącego|koronowanego|podczas gdy|meksykańscy|żołnierze|patrzą una|piedra|talla|en|Tikal|muestra|rey|||siendo|coronado|mientras|mexicanos|soldados|miran uma|pedra|escultura|em|Tikal|mostra|rei|||sendo|coroado|enquanto|mexicanos|soldados|olham один|кам'яний|вирізьблення|в|Тікалі|показує|короля|||що|коронують|поки|мексиканські|солдати|дивляться Eine Steinskulptur in Tikal zeigt die Krönung von König Krummnase, während mexikanische Soldaten ihn beobachten. Una talla de piedra en Tikal muestra al Rey Nariz-rizada siendo coronado, mientras los soldados mexicanos miran Одна кам'яна різьба в Тікалі показує, як короля Керл-носа коронують, в той час як мексиканські солдати Uma escultura em pedra em Tikal mostra o Rei Nariz-enrolado sendo coroado, enquanto soldados mexicanos observam Jedna rzeźba w Tikal przedstawia króla Curl-nose'a podczas koronacji, podczas gdy meksykańscy żołnierze

In the burial tomb of Curl-nose, artifacts have also been found carved out of that tell-tale w|tym|grobowym|grobie|króla|||artefakty|mają|również|były|znalezione|rzeźbione|z|z|tego|| en|la|sepulcral|tumba|de|||artefactos|han|también|sido|encontrados|tallados|fuera|de|esa|| na||sepulcral|tumba|de|||artefatos|têm|também|sido|encontrados|esculpidos|de|de|aquela|| в|гробниці|поховання|могила|Керл-носа|||артефакти|мають|також|були|знайдені|вирізьблені|з|з|того|| En la tumba de entierro de Nariz-rizada, también se han encontrado artefactos tallados de ese indicativo У поховальній гробниці Керл-носа також були знайдені артефакти, вирізані з цього знакового Na tumba de sepultamento de Nariz-enrolado, também foram encontrados artefatos esculpidos a partir daquela pista reveladora. W grobowcu Curl-nose'a znaleziono również artefakty wyrzeźbione z tego charakterystycznego

happened. miała miejsce ocurrió aconteceu відбувся sucedió. відбувався. aconteceu. się odbyła.

This is Tikal, and on the right is a temple of Mexican design, with a great fanned crown to|jest|Tikal|i|na|tym|prawo|jest|świątynia|świątynia|w stylu|meksykańskim|designie|z|wielką|wielką|rozłożoną|koroną esto|es|Tikal|y|a|el|derecha|está|un|templo|de|diseño|mexicano|con|una|gran|expandida|corona isso|é|Tikal|e|à|direita||está|um|templo|de|mexicano|design|com|uma|grande|espalhada|coroa це|є|Тікаль|і|на|правому|боці|є|храм|храм|мексиканського|мексиканського|дизайну|з|великою|великою|розкритою|короною Este es Tikal, y a la derecha hay un templo de diseño mexicano, con una gran corona en forma de abanico Це Тікаль, а праворуч - храм мексиканського дизайну з великою розкритою короною Este é Tikal, e à direita está um templo de design mexicano, com uma grande coroa em leque To jest Tikal, a po prawej stronie znajduje się świątynia w meksykańskim stylu, z wielką rozłożystą koroną

with vases of boxes full of gifts. z|wazonami|z|pudełkami|pełnymi|z|prezentami con|jarrones|de|cajas|llenas|de|regalos com|vasos|de|caixas|cheias|de|presentes з|вазами|коробками|повними|подарунків|| con jarrones de cajas llenas de regalos. з вазами коробок, повними подарунків. com vasos de caixas cheias de presentes. z wazonami pudeł pełnych prezentów.

In the center, they build a temple together that has stepped sides like the Mayan temples, w|tym|centrum|oni|budują|świątynię||razem|która|ma|schodkowe|boki|jak|te|majów|świątynie en|el|centro|ellos|construyen|un|templo|juntos|que|tiene|escalonadas|lados|como|los|mayas|templos em|o|centro|eles|constroem|um|templo|juntos|que|tem|em degraus|lados|como|os|maia|templos У|центрі||вони|будують|храм||разом|який|має|східчасті|сторони|як|майянські|| En el centro, construyen juntos un templo que tiene lados escalonados como los templos mayas, У центрі вони разом будують храм, який має сходинчасті сторони, як майянські храми, No centro, eles constroem juntos um templo que tem lados em degraus como os templos maias, Na środku wspólnie budują świątynię, która ma schodkowe boki jak świątynie Majów,

but a fanned crown on top like the Mexican. ale|korona|wachlarzowa||na|szczycie|jak|te|meksykańskie sino|una|extendida|corona|en|la parte superior|como|los|mexicanos mas|uma|espalhada|coroa|em|cima|como|os|mexicanos |ясне||||||будівництво| pero con una corona en forma de abanico en la parte superior como la mexicana. але з розкритою короною зверху, як у мексиканських. mas uma coroa em leque no topo como a mexicana. ale z rozłożystą koroną na szczycie jak w Meksyku.

It's a clear image of collaboration and partnership, and might even show the construction of an to jest|wyraźny||obraz|współpracy|współpracy|i|partnerstwa|i|może|nawet|pokazać|budowę|budowę|z| é|uma|clara|imagem|de|colaboração|e|parceria|e|pode|até|mostrar|a|construção|de|um Es una imagen clara de colaboración y asociación, y podría incluso mostrar la construcción de un Це чітке зображення співпраці та партнерства, і, можливо, навіть показує будівництво одного з É uma imagem clara de colaboração e parceria, e pode até mostrar a construção de um To wyraźny obraz współpracy i partnerstwa, a może nawet pokazuje budowę jednego z

embassy in Tikal. ambasada|w|Tikal embajada|en|Tikal embaixada|em|Tikal посольство|в|Тікаль embajada en Tikal. посольство в Тікалі. embaixada em Tikal. ambasada w Tikal.

We don't know, but under the influence of Teotihuacan, Tikal grew in wealth and power my|nie|wiemy|ale|pod|wpływem|wpływem|||Tikal|rosło|w|bogactwie|i|potędze nosotros|no|sabemos|pero|bajo|la|influencia|de|Teotihuacan|Tikal|creció|en|riqueza|y|poder nós|não|sabemos|mas|sob|a|influência|de|Teotihuacan|Tikal|cresceu|em|riqueza|e|poder ми|не|знаємо|але|під|впливом|впливом|Теотіуакан||Тікаль|зростав|в|багатстві|і|владі No lo sabemos, pero bajo la influencia de Teotihuacan, Tikal creció en riqueza y poder Ми не знаємо, але під впливом Теотіуакана Тікаль зростав у багатстві та владі Não sabemos, mas sob a influência de Teotihuacan, Tikal cresceu em riqueza e poder Nie wiemy, ale pod wpływem Teotihuacan, Tikal rosło w bogactwo i władzę

until it was the most powerful city in the Mayan world. aż|stało się|było|najbardziej|potężnym|potężnym|miastem|w|świecie|Majów|świecie hasta que|se|fue|la|más|poderosa|ciudad|en|el|maya|mundo até que|ela|foi|a|mais|poderosa|cidade|no|o|maia|mundo поки|він|був|найпотужнішим|найпотужнішим||містом|в|світі|майя| hasta convertirse en la ciudad más poderosa del mundo maya. доки не став найпотужнішим містом у маянському світі. até se tornar a cidade mais poderosa do mundo maia. aż stało się najpotężniejszym miastem w świecie Majów.

It was the beginnings of a true empire, and for a while it looked like Tikal's plan to to|było|początki|początki|prawdziwego|prawdziwego||imperium|i|przez|chwilę|chwilę|to|wyglądało|jak|Tikal|plan|aby Eso|fue|los|comienzos|de|un|verdadero|imperio|y|por|un|tiempo|eso|parecía|como|Tikal|plan|para isso|era|os|começos|de|um|verdadeiro|império|e|por|um|tempo|isso|parecia|como|de Tikal|plano|para це|було|початком|початки|справжньої|імперії|||і|на|деякий|час|це|виглядало|як|Тікаля|план|щоб Eran los comienzos de un verdadero imperio, y por un tiempo pareció que el plan de Tikal para Це були початки справжньої імперії, і на деякий час здавалося, що план Тікаля щодо Era o começo de um verdadeiro império, e por um tempo parecia que o plano de Tikal para To były początki prawdziwego imperium, a przez chwilę wydawało się, że plan Tikal na

That is, were it not for one very important thing in their way. Das heißt, wenn sich ihnen nicht eine sehr wichtige Sache in den Weg stellen würde. Es decir, si no fuera por una cosa muy importante en su camino. Тобто, якби не одна дуже важлива річ на їхньому шляху. Isso é, se não fosse por uma coisa muito importante em seu caminho. To znaczy, gdyby nie jeden bardzo ważny czynnik, który stał im na drodze.

It was their great rival, the city of Calakmul. to|było|ich|wielki|rywal|miasto|miasto|| Eso|fue|su|gran|rival|la|ciudad|de|Calakmul isso|foi|seu|grande|rival|a|cidade|de|Calakmul це|було|їхнім|великим|суперником|містом|місто|Калакмул|Калакмул Era su gran rival, la ciudad de Calakmul. Це був їхній великий суперник, місто Калакмуль. Era seu grande rival, a cidade de Calakmul. To był ich wielki rywal, miasto Calakmul.

snakehead, which in the Mayan script makes the sound khan. głowa węża|która|w|majuskułowym|majów|piśmie|wydaje|dźwięk|dźwięk|khan cabeza de serpiente|que|en|el|maya|escritura|hace|el|sonido|khan cabeça de cobra|que|em|a|maia|escrita|faz|o|som|khan зміїна голова|яка|в|майянському||письмі|робить|звук|звук|хан cabeza de serpiente, que en el script maya hace el sonido khan. голова змії, яка в маянському письмі видає звук khan. cabeça de cobra, que no script maia faz o som khan. głowa węża, która w piśmie Majów wydaje dźwięk khan.

Its lords called themselves Kul Khan Ahau, or the Lords of the Snake, and I'll put an Ich|władcy|nazywali|siebie|Kul|Khan|Ahau|lub|władcy|władcy|węża|węża||i|ja|umieszczę|jeden sus|señores|llamaron|a sí mismos|Kul|Khan|Ahau|o|los|señores|de|la|serpiente|y|yo|pondré|una seus|senhores|chamavam|a si mesmos|Kul|Khan|Ahau|ou|os|Senhores|de|a|Cobra|e|eu vou|colocar|uma їхні|володарі|називали|себе|Кул|Хан|Ага|або|володарі|володарі|змії|змії||і|я|покладу|одне Sus señores se llamaban Kul Khan Ahau, o los Señores de la Serpiente, y pondré una Її володарі називали себе Кул Хан Агау, або Володарі Змії, і я викладу зображення Seus senhores se chamavam Kul Khan Ahau, ou os Senhores da Cobra, e eu vou colocar uma Jej władcy nazywali się Kul Khan Ahau, czyli Władcy Węża, a ja umieszczę

image of this glyph on Patreon for you to see. |de|||en||||| |de|||em||||| |Калакмуль|||на||||| imagen de este glifo en Patreon para que la veas. цього гліфа на Patreon, щоб ви могли його побачити. imagem deste glifo no Patreon para você ver. obraz tego glifu na Patreonie, abyś mógł go zobaczyć.

Another interesting feature of Calakmul is the emphasis it put on the female line of Otra característica interesante de Calakmul es el énfasis que puso en la línea femenina de Ще одна цікава особливість Калакмуль - це акцент на жіночій лінії Outra característica interessante de Calakmul é a ênfase que colocou na linha feminina de Kolejną interesującą cechą Calakmul jest nacisk, jaki kładł na linię żeńską

its royalty. jego|królewskość su|realeza seu|reino його|королівство su realeza. його королівство. sua realeza. jego królewskości.

joint rule of a king and a queen. wspólne|panowanie|króla|i||||królowej conjunto|gobierno|de|un|rey|y|una|reina conjunta|regra|de|um|rei|e|uma|rainha спільне|правління|короля|і||||королеви gobierno conjunto de un rey y una reina. спільне правління короля та королеви. governança conjunta de um rei e uma rainha. wspólnym panowaniu króla i królowej.

Calakmul was proud of its roots, which it traced back to the ancient Maya of the pre-classic Calakmul|był|dumny|z|swoich|korzeni|które|on|śledził|z powrotem|do|tych|starożytnych|Majów|z|okresu|| Calakmul|estaba|orgulloso|de|sus|raíces|las cuales|las|rastreó|atrás|a|los|antiguos|mayas|de|la|| Calakmul|era|orgulhoso|de|suas|raízes|que|ele|traçou|de volta|a|os|antigos|maias|de|a|| Калакмуль|був|гордий|на|своїх|коренів|які|він|простежував|назад|до|стародавніх|стародавніх|майя|з|класичного|| Calakmul estaba orgulloso de sus raíces, que remontaba a los antiguos mayas del periodo preclásico. Калакмуль пишався своїми коріннями, які він вів до давніх майя докласичного Calakmul se orgulhava de suas raízes, que remontavam aos antigos maias do período pré-clássico. Calakmul był dumny ze swoich korzeni, które sięgały starożytnych Majów z okresu przedklasycznego.

period. kropka período. період. período. okres.

So while Tikal had a kind of international outlook, allied with the distant superpower więc|podczas gdy|Tikal|miał|pewien|rodzaj|międzynarodowy||punkt widzenia|sprzymierzony|z|tą|odległą|supermocarstwem así|mientras|Tikal|tenía|un|tipo|de|internacional|perspectiva|aliado|con|la|distante|superpotencia então|enquanto|Tikal|tinha|uma|espécie|de|internacional|perspectiva|aliada|com|a|distante|superpotência отже|хоча|Тікаль|мав|якийсь|вид|міжнародного||погляду|союзник|з|далекою|супердержавою| Así que, mientras Tikal tenía una especie de perspectiva internacional, aliada con la lejana superpotencia Отже, хоча Тікаль мав певний міжнародний погляд, пов'язаний з віддаленою наддержавою Então, enquanto Tikal tinha uma espécie de perspectiva internacional, aliada à superpotência distante Więc podczas gdy Tikal miał pewnego rodzaju międzynarodowy punkt widzenia, sojusz z odległą supermocarstwem

Teotihuacan, it seems the people of Calakmul saw themselves as the true inheritors of the Teotihuacan|to|wydaje się|że|ludzie|z|Calakmul|widzieli|siebie|jako|prawdziwych||spadkobierców|dziedzictwa| Teotihuacan|eso|parece|la|gente|de|Calakmul|vieron|a sí mismos|como|los|verdaderos|herederos|de|la Teotihuacan|isso|parece|o|povo|de|Calakmul|via|a si mesmos|como|os|verdadeiros|herdeiros|de|a Теотіуакан|це|здається|що|люди|з|Калакмуль|бачили|себе|як|справжніми|справжніми|спадкоємцями|спадщини|майя Teotihuacan, parece que la gente de Calakmul se veía a sí misma como los verdaderos herederos del Теотіуаканом, здається, що люди Калакмуль вважали себе справжніми спадкоємцями Teotihuacan, parece que o povo de Calakmul se via como os verdadeiros herdeiros do Teotihuacan, wydaje się, że ludzie z Calakmul postrzegali siebie jako prawdziwych spadkobierców

Maya legacy. Majów|dziedzictwa legado maya. спадщини Майя. legado maia. dziedzictwa Majów.

It was surrounded by a complex system of canals and its many buildings are tightly packed, to|było|otoczone|przez|złożony|skomplikowany|system|kanałów||i|jego|liczne|budynki|są|ściśle|upakowane Eso|estaba|rodeado|por|un|complejo|sistema|de|canales|y|sus|muchos|edificios|están|estrechamente|agrupados isso|foi|cercada|por|um|complexo|sistema|de|canais|e|seus|muitos|edifícios|estão|apertadamente|empacotados Він|був|оточений|||складною|системою||каналами|і|його|багатьма|будівлями|є|щільно|упакованими Estaba rodeada por un complejo sistema de canales y sus muchos edificios están estrechamente agrupados, Він був оточений складною системою каналів, а його численні будівлі були щільно розташовані, Ela era cercada por um complexo sistema de canais e seus muitos edifícios estão bem próximos, Była otoczona skomplikowanym systemem kanałów, a jej liczne budynki były ściśle upakowane,

clustered like the skyscrapers of a modern city. skupione|jak|te|wieżowce|w|nowoczesnym|nowoczesnym|mieście agrupados|como|los|rascacielos|de|una|moderna|ciudad agrupados|como|os|arranha-céus|de|uma|moderna|cidade згрупованими|як||хмарочосами|||сучасного|міста agrupados como los rascacielos de una ciudad moderna. скупчені, як хмарочоси сучасного міста. agrupados como os arranha-céus de uma cidade moderna. skupione jak wieżowce nowoczesnego miasta.

But in the early centuries of the classic period, Calakmul was outmatched by the might ale|w|wczesnych|wczesnych|wiekach|okresu|klasycznego|klasycznym|okresie|Kalakmul|był|przewyższany|przez|moc|potęgę pero|en|los|primeros|siglos|de|el|clásico|periodo|Calakmul|fue|superado|por|el|poder mas|nos|os|primeiros|séculos|do|o|clássico|período|Calakmul|foi|superado|pela||força але|в||ранніх|століттях||||||||||могутністю Pero en los primeros siglos del período clásico, Calakmul fue superada por la fuerza Але в перші століття класичного періоду Калакмуль був перевершений силою Mas nos primeiros séculos do período clássico, Calakmul foi superada pela força Jednak wczesnych wiekach okresu klasycznego, Calakmul była przewyższana przez potęgę

The rulers of Calakmul, the so-called Lords of the Snake, must have calculated that the władcy|władcy|z|Calakmul|tak zwani|||panowie|z|węża|wąż|musieli|mieć|obliczyli|| los|gobernantes|de|Calakmul|los|||Señores|de|la|Serpiente|deben|haber|calculado|que|la os|governantes|de|Calakmul|os|||Senhores|de|a|Serpente|devem|ter|calculado|que|a правителі|правителі|з|Калакмуль|так звані|||панове|з|змії|змії|повинні|мати|розрахували|що|єдиний Los gobernantes de Calakmul, los llamados Señores de la Serpiente, debieron haber calculado que la Правителі Калакмуль, так звані Господарі Змії, напевно, розрахували, що Os governantes de Calakmul, os chamados Senhores da Serpente, devem ter calculado que a Władcy Calakmul, tak zwani Panowie Węża, musieli obliczyć, że jedynym sposobem na zakwestionowanie supremacji Tikal jest przechytrzenie ich w grze strategicznej.

only way to challenge the supremacy of Tikal was to outplay them in the game of strategy. jedynym|sposobem|do|wyzwanie|supremacji|supremacja|z|Tikal|było|do|przechytrzyć|ich|w|grze|gra|z|strategia única|manera|de|desafiar|la|supremacía|de|Tikal|fue|a|superar|a ellos|en|el|juego|de|estrategia única|maneira|de|desafiar|a|supremacia|de|Tikal|era|a|superar|eles|em|o|jogo|de|estratégia єдиний|спосіб|щоб|кинути виклик|перевазі|перевазі|з|Тікаль|був|щоб|переграти|їх|в|грі|грі|з|стратегії única forma de desafiar la supremacía de Tikal era superarlos en el juego de la estrategia. єдиний спосіб кинути виклик перевазі Тікаля - це переграти їх у грі стратегії. única maneira de desafiar a supremacia de Tikal era superá-los no jogo da estratégia. Calakmul rozpoczął wielowiekową grę w szachy ze swoimi rywalami.

Calakmul set out on a centuries-long game of chess with their rivals. Calakmul|ustawił|wyruszył|na|gra|||gra|z|szachy|z|swoimi|rywalami Calakmul|estableció|fuera|en|un|||juego|de|ajedrez|con|sus|rivales Calakmul|estabeleceu|para|em|um|||jogo|de|xadrez|com|seus|rivais Калакмуль|розпочав|на|на|гру|||гру|з|шахи|з|своїми|суперниками Calakmul se embarcó en un juego de ajedrez que duraría siglos con sus rivales. Калакмуль розпочав столітню гру в шахи зі своїми суперниками. Calakmul embarcou em um jogo de xadrez que durou séculos com seus rivais.

They slowly gathered the small states that surrounded Tikal into a network of allies, oni|powoli|zgromadzili|te|małe|państwa|które|otaczały|Tikal|w|sieć|sieć|sojuszników|sojuszników Ellos|lentamente|reunieron|los|pequeños|estados|que|rodeaban|Tikal|en|una|red|de|aliados eles|lentamente|reuniram|os|pequenos|estados|que|cercavam|Tikal|em|uma|rede|de|aliados вони|повільно|зібрали|маленькі||держави|які|оточували|Тікаль|в|мережу||союзників| Poco a poco reunieron los pequeños estados que rodeaban Tikal en una red de aliados, Вони повільно об'єднували маленькі держави, що оточували Тікаль, у мережу союзників, Eles lentamente reuniram os pequenos estados que cercavam Tikal em uma rede de aliados, Powoli zebrali małe państwa otaczające Tikal w sieć sojuszników,

It was a kind of cold war and for this reason, the snake stones carved by Calakmul are by to|było|rodzaj|rodzaj|zimnej|zimnej|wojny|i|z|tego|powodu|te|węże|kamienie|rzeźbione|przez|Calakmul|są|przez Eso|fue|un|tipo|de|fría|guerra|y|por|esta|razón|las|serpiente|piedras|talladas|por|Calakmul|son|por isso|era|uma|espécie|de|fria|guerra|e|por|essa|razão|as|serpente|pedras|esculpidas|por|Calakmul|são|de це|було|вид||холодної||війни|і|з|цієї|причини|зміїні||камені|вирізані|руками|Калакмуль|є|далеко Era una especie de guerra fría y por esta razón, las piedras de serpiente talladas por Calakmul son de Це була свого роду холодна війна, і з цієї причини зміїні камені, вирізані Калакмулем, є Era uma espécie de guerra fria e por essa razão, as pedras de serpente esculpidas por Calakmul são de Była to rodzaj zimnej wojny i z tego powodu, kamienie węża wyrzeźbione przez Calakmul są zdecydowanie

far the most numerous of all the Mayan city-states. lejos las más numerosas de todos los estados de la ciudad maya. найчисленнішими з усіх майянських міст-держав. longe as mais numerosas de todos os estados da cidade maia. najliczniejsze ze wszystkich miast-państw Majów.

They appear right across the Mayan world and often in places that for Tikal would have Aparecen en todo el mundo maya y a menudo en lugares que para Tikal habrían Вони з'являються по всьому майянському світу і часто в місцях, які для Тікаля були б Eles aparecem em todo o mundo maia e muitas vezes em lugares que para Tikal teriam Pojawiają się w całym świecie Majów i często w miejscach, które dla Tikal byłyby

proven pretty inconvenient, threatening their trade routes and menacing their farmland. resultado bastante inconvenientes, amenazando sus rutas comerciales y poniendo en peligro sus tierras de cultivo. досить незручними, загрожуючи їх торговим шляхам і ставлячи під загрозу їх сільськогосподарські угіддя. provado ser bastante inconvenientes, ameaçando suas rotas comerciais e colocando em risco suas terras agrícolas. dość niewygodne, zagrażając ich szlakom handlowym i zagrażając ich użytkom rolnym.

The strategy, although slow, was a success. La estrategia, aunque lenta, fue un éxito. Стратегія, хоча і повільна, була успішною. A estratégia, embora lenta, foi um sucesso. Strategia, chociaż powolna, okazała się sukcesem.

From the second half of the 6th century AD, Calakmul gained the upper hand. Desde la segunda mitad del siglo VI d.C., Calakmul tomó la delantera. З другої половини 6 століття нашої ери, Калакмуль отримав перевагу. A partir da segunda metade do século VI d.C., Calakmul ganhou a vantagem. Od drugiej połowy VI wieku n.e. Calakmul zyskał przewagę.

The distant power of Teotihuacan fell under mysterious circumstances and now Tikal was ta|odległa|potęga|||upadła|pod|tajemniczych|okoliczności|i|teraz|Tikal|była El|distante|poder|de|Teotihuacan|cayó|bajo|misteriosas|circunstancias|y|ahora|Tikal|estaba o|distante|poder|de|Teotihuacan|caiu|sob|misteriosas|circunstâncias|e|agora|Tikal|estava той|далекий|вплив|||впав|під|таємничими|обставинами|і|тепер|Тікаль|був El poder distante de Teotihuacan cayó en circunstancias misteriosas y ahora Tikal estaba Віддалена сила Теотіуакана впала за таємничих обставин, і тепер Тікаль був O poder distante de Teotihuacan caiu sob circunstâncias misteriosas e agora Tikal estava Odległa potęga Teotihuacan upadła w tajemniczych okolicznościach, a teraz Tikal był

fortunes would really take a turn for the worse. fortunas de Tikal realmente tomarían un giro hacia lo peor. дійсно почала погіршуватися. fortunas de Tikal realmente tomariam um rumo pior.

Double Bird seems to have been particularly bad at the game of politics and we know this podwójny|ptak|wydaje się|to|mieć|być|szczególnie|zły|w|w|grze|w|polityce|i|my|wiemy|to Doble|Pájaro|parece|a|haber|estado|particularmente|malo|en|el|juego|de|política|y|nosotros|sabemos|esto Duplo|Pássaro|parece|a|ter|sido|particularmente|ruim|em|o|jogo|de|política|e|nós|sabemos|isso подвійний|Птах|здається|до|мати|бути|особливо|поганий|у|грі|гра|у|політика|і|ми|знаємо|це Double Bird parece haber sido particularmente malo en el juego de la política y sabemos esto Дабл Берд, здається, був особливо поганим у політиці, і ми знаємо це. Double Bird parece ter sido particularmente ruim no jogo da política e sabemos disso Double Bird wydaje się być szczególnie słaby w grze politycznej i wiemy o tym

because his actions would lose the city of Tikal, one of its key allies in the region, ponieważ|jego|działania|by|stracić|miasto|miasto|Tikal||jeden|z|jego|kluczowych|sojuszników|w|regionie| porque|sus|acciones|verbo auxiliar condicional|perder|la|ciudad|de|Tikal|uno|de|sus|clave|aliados|en|la|región porque|suas|ações|verbos auxiliares condicionais|perderiam|a|cidade|de|Tikal|uma|de|seus|chave|aliados|em|a|região тому що|його|дії|б|втратити|місто|місто|Тікаль|Тікаль|один|з|його|ключових|союзників|у|регіоні|регіон porque sus acciones harían perder a la ciudad de Tikal, uno de sus aliados clave en la región, Адже його дії призвели до втрати міста Тікаль, одного з його ключових союзників у регіоні, porque suas ações fariam a cidade de Tikal, um de seus principais aliados na região, ponieważ jego działania doprowadziły do utraty miasta Tikal, jednego z jego kluczowych sojuszników w regionie,

As part of its service, it would have paid tribute in the form of food and valuables, jako|część|z|swojego|serwisu|to|by|mieć|zapłacone|hołd|w|formie||z|jedzenia|i|wartości como|parte|de|su|servicio|eso|verbo auxiliar condicional|habría|pagado|tributo|en|la|forma|de|comida|y|valiosos parte|de|seu|serviço||isso|verbo auxiliar condicional|ter|pago|tributo|em|forma|de||comida|e|objetos de valor як|частина|з|його|служби|це|б|мав|заплатив|данину|у|формі|формі|з|їжі|і|цінностей Como parte de su servicio, habría rendido tributo en forma de alimentos y objetos de valor, У рамках своїх послуг він би сплатив данину у вигляді їжі та цінностей, Como parte de seu serviço, teria prestado homenagem na forma de alimentos e bens preciosos, W ramach swojej usługi, złożyłby hołd w formie jedzenia i cennych przedmiotów,

At least in the year 553, that's what Caracol still was, but it's possible that the forked przynajmniej|przynajmniej|w|roku||to jest|co|Caracol|wciąż|było|ale|to jest|możliwe|że|język|rozwidlony al|menos|en|el|año|eso es|lo que|Caracol|todavía|era|pero|eso es|posible|que|la| pelo|menos|em|o|ano|isso é|o que|Caracol|ainda|era|mas|é|possível|que|a|bifurcada при|принаймні|у|році|році|це те|що|Караколь|ще|був|але|це|можливо|що|роздвоєний|роздвоєний Al menos en el año 553, eso era lo que aún era Caracol, pero es posible que la lengua bifurcada Принаймні в 553 році, саме таким був Караколь, але можливо, що роздвоєний Pelo menos no ano 553, era isso que Caracol ainda era, mas é possível que a língua bifurcada Przynajmniej w roku 553, tym właśnie był Caracol, ale możliwe, że rozwidlony

tongue of Calakmul was already beginning to erode this alliance. |z|||||||| |de|||||||| língua|de|Calakmul|estava|já|começando|a|erodir|esta|aliança |з|||||||| de Calakmul ya estuviera comenzando a erosionar esta alianza. язик Калакмуль вже починав руйнувати цей альянс. de Calakmul já estivesse começando a corroer essa aliança. język Calakmul już zaczynał erodować tę alianse.

In any case, the king of Tikal, Double Bird, wouldn't help matters. w|jakiekolwiek|przypadku|ten|król|||Podwójny|Ptak|nie chciałby|pomóc|sprawom en|cualquier|caso|el|rey|de|Tikal|Doble|Pájaro|no|ayudar|asuntos em|qualquer|caso|o|rei|de|Tikal|Duplo|Pássaro|não|ajudaria|questões в|будь-який|випадок|той|король|Тікаля||Подвійний|Птах|не б|допомогти|справам En cualquier caso, el rey de Tikal, Doble Pájaro, no ayudaría en nada. У будь-якому випадку, король Тікаля, Подвійна Птиця, не допоможе в цій справі. De qualquer forma, o rei de Tikal, Pássaro Duplo, não ajudaria a situação. W każdym razie król Tikal, Podwójny Ptak, nie pomógłby w tej sprawie.

I have to stop here for a moment and point out that we understand very little about warfare ja|muszę|to|zatrzymać|tutaj|na|chwilę||i|wskazać|na|że|my|rozumiemy|bardzo|mało|o|wojnie yo|tengo|que|parar|aquí|por|un|momento|y|señalar|fuera|que|nosotros|entendemos|muy|poco|sobre|guerra eu|tenho|que|parar|aqui|por|um|momento|e|apontar|para fora|que|nós|entendemos|muito|pouco|sobre|guerra я|маю|інфінітивна частка|зупинитися|тут|на|один|момент|і|вказати|на|що|ми|розуміємо|дуже|мало|про|війну Tengo que detenerme aquí por un momento y señalar que entendemos muy poco sobre la guerra Я мушу зупинитися тут на мить і зазначити, що ми дуже мало розуміємо про війну Preciso parar aqui por um momento e apontar que entendemos muito pouco sobre a guerra Muszę się tutaj na chwilę zatrzymać i zauważyć, że rozumiemy bardzo mało o wojnie

The Maya often undertook low-level skirmishes and their wars seem to have served a largely ci|Majowie|często|podejmowali|||potyczki|i|ich|wojny|wydają się|to|mieć|służyły|w|w dużej mierze los|mayas|a menudo|emprendieron|||escaramuzas|y|sus|guerras|parecen|a|haber|servido|un|en gran medida os|maias|frequentemente|empreendiam|||escaramuças|e|suas|guerras|parecem|a|ter|servido|a|em grande parte ті|майя|часто|здійснювали|||сутички|і|їхні|війни|здається|інфінітивна частка|мати|служили|в|в основному Los mayas a menudo llevaban a cabo escaramuzas de bajo nivel y sus guerras parecen haber servido en gran medida a un Майя часто влаштовували дрібні сутички, і їхні війни, здається, в основному служили Os maias frequentemente realizavam escaramuças de baixo nível e suas guerras parecem ter servido principalmente a um Majowie często podejmowali niskopoziomowe potyczki, a ich wojny wydają się w dużej mierze

The Mayans in general were not interested in wars of conquest but just occasionally, ci|Majowie|w|ogóle|byli|nie|zainteresowani|w|wojnach|podboju||ale|tylko|od czasu do czasu los|mayas|en|general|estaban|no|interesados|en|guerras|de|conquista|sino|solo|ocasionalmente os|maias|em|geral|eram|não|interessados|em|guerras|de|conquista|mas|apenas|ocasionalmente Майя|майя|в|загалом|були|не|зацікавлені|в|війнах|завоювання||але|лише|іноді Los mayas en general no estaban interesados en guerras de conquista, sino que ocasionalmente, Майя загалом не цікавилися війнами завоювання, але іноді, Os maias, em geral, não estavam interessados em guerras de conquista, mas apenas ocasionalmente, Majowie generalnie nie byli zainteresowani wojnami podboju, ale tylko od czasu do czasu,

a different kind of war was undertaken which had a more brutal and all-encompassing nature. inny|inny|rodzaj|wojny|wojna|była|podjęta|która|miała|bardziej|bardziej|brutalny|i|||natura un|diferente|tipo|de|guerra|fue|emprendida|la cual|tenía|una|más|brutal|y|||naturaleza uma|diferente|tipo|de|guerra|foi|empreendida|que|tinha|uma|mais|brutal|e|||natureza інший|інший|вид|війни|війна|була|розпочата|яка|мала|більш|більш|жорстокий|і|||природа se emprendía un tipo diferente de guerra que tenía una naturaleza más brutal y abarcadora. проводилася інша війна, яка мала більш жорстокий і всебічний характер. uma guerra de um tipo diferente era empreendida, que tinha uma natureza mais brutal e abrangente. podejmowano inny rodzaj wojny, który miał bardziej brutalny i wszechogarniający charakter.

and destruction. i|zniszczenie y|destrucción e|destruição і|знищення y destrucción. і руйнування. e destruição. i zniszczenie.

The inscriptions, as always, are hard to decipher but it seems that in the year 556, the king te|inskrypcje|jak|zawsze|są|trudne|do|odczytania|ale|to|wydaje się|że|w|roku|556|król| las|inscripciones|como|siempre|son|difíciles|de|descifrar|pero|eso|parece|que|en|el|año|el|rey as|inscrições|como|sempre|são|difíceis|a|decifrar|mas|isso|parece|que|em|o|ano|o|rei ці|написи|як|завжди|є|важко|щоб|розшифрувати|але|це|здається|що|в|році||той|король Las inscripciones, como siempre, son difíciles de descifrar, pero parece que en el año 556, el rey Написи, як завжди, важко розшифрувати, але здається, що в 556 році король As inscrições, como sempre, são difíceis de decifrar, mas parece que no ano 556, o rei Napisy, jak zawsze, są trudne do odczytania, ale wydaje się, że w roku 556 król

of Tikal, Double Bird, embarked on an axe war, a low-level attack against his former z|Tikal|Podwójny|Ptak|||||||||||| de|Tikal|Doble|Pájaro|embarcó|en|una|hacha|guerra|un|||ataque|contra|su|antiguo de|Tikal|Duplo|Pássaro|embarcou|em|uma|machado|guerra|uma|||ataque|contra|seu|antigo Тікаля||Подвійний|Птах|розпочав|на|одну|сокирну|війну|низькорівневу|||атаку|проти|свого|колишнього de Tikal, Doble Pájaro, emprendió una guerra de hachas, un ataque de bajo nivel contra su antiguo Тікаля, Подвійна Птиця, розпочав війну з сокирами, низькорівневу атаку проти свого колишнього de Tikal, Pássaro Duplo, embarcou em uma guerra de machados, um ataque de baixo nível contra seu antigo Tikal, Podwójny Ptak, rozpoczął wojnę toporową, niskopoziomowy atak przeciwko swojemu byłemu

ally, the city of Caracol. sojusznikowi|miasto||z|Caracol aliado|a|cidade|de|Caracol союзника|місто||Караколь| aliado, la ciudad de Caracol. союзника, міста Каракол. aliado, a cidade de Caracol. sojusznikowi, miastu Caracol.

His soldiers would have swept into its territory wearing padded cotton armor, wielding flint jego|żołnierze|by|czasownik posiłkowy|przeszli|do|jego|terytorium|nosząc|wzmocnioną|bawełnianą|zbroję|dzierżąc|krzemień Sus soldados habrían irrumpido en su territorio vistiendo armaduras de algodón acolchado, empuñando pedernales Його солдати, напевно, увірвалися б на його територію, одягнені в набивні бавовняні обладунки, з кременевими Seus soldados teriam invadido seu território vestindo armaduras de algodão acolchoadas, empunhando flint Jego żołnierze weszliby na jego terytorium w wypchanych bawełnianych zbrojach, dzierżąc krzemienne

They would have burned villages inside Caracol's sphere of influence, robbed anything they oni|by|czasownik posiłkowy|spalili|wioski|w obrębie|Caracolu|sfery|wpływu|wpływu||| Habrían quemado aldeas dentro de la esfera de influencia de Caracol, robado todo lo que pudieran Вони, напевно, спалили б села в межах сфери впливу Каракола, пограбували б усе, що могли б забрати, Eles teriam queimado vilarejos dentro da esfera de influência de Caracol, roubado tudo o que pudessem Spaliliby wioski w obrębie wpływów Caracol, okradli wszystko, co mogli

sacrificed at one of Tikal's temples. poświęcony|w|jednym|z|Tikal|świątyń sacrificado|en|uno|de|Tikal|templos sacrificado|em|um|de|Tikal|templos жертвували|в|одному|з|Тікаля|храмах sacrificado en uno de los templos de Tikal. принесли в жертву в одному з храмів Тікаля. sacrificado em um dos templos de Tikal. złożony w ofierze w jednym z świątyń Tikal.

It could have been a way of punishing some kind of insult from Caracol. to|mogło|mieć|być|sposób||na|karanie|jakiegoś|rodzaju|na|zniewagę|od|Caracol Eso|podría|haber|sido|una|manera|de|castigar|algún|tipo|de|insulto|de|Caracol isso|poderia|ter|sido|uma|maneira|de|punir|algum|tipo|de|insulto|de|Caracol це|могло|мати|бути|способом|шляхом|для|покарання|деякого|виду|з|образу|від|Караколу Podría haber sido una forma de castigar algún tipo de insulto de Caracol. Це могло бути способом покарання за якийсь вид образи з боку Караколу. Poderia ter sido uma forma de punir algum tipo de insulto de Caracol. Mogło to być sposobem na ukaranie jakiegoś rodzaju zniewagi ze strony Caracol.

Perhaps Caracol hadn't been fulfilling the duties expected of it as an underling, or być może|Caracol|nie|było|wypełniającym|te|obowiązki|oczekiwane|od|niego|jako|podwładny||lub quizás|Caracol|no había|estado|cumpliendo|las|obligaciones|esperadas|de|él|como|un|subordinado| talvez|Caracol|não tinha|sido|cumprindo|os|deveres|esperados|de|ele|como|um|subordinado|ou можливо|Каракол|не виконував|бути|виконання|обов'язків|обов'язків|очікуваних|від|нього|як|підлеглий|підлеглий| Quizás Caracol no había estado cumpliendo con los deberes esperados de él como subordinado, o Можливо, Каракол не виконував обов'язки, які від нього очікували як від підлеглого, або Talvez Caracol não estivesse cumprindo os deveres esperados dele como subordinado, ou Być może Caracol nie wypełniał obowiązków oczekiwanych od niego jako podwładnego, lub

Whatever the reason, the rulers of Caracol didn't take this axe war in good humor. cokolwiek|powód|powód|władcy|władcy|||nie|wzięli|tę|wojna|wojnę|w|dobrym|humorze Cualquiera|la|razón|los|gobernantes|de|Caracol|no|tomaron|esta|hacha|guerra|en|buen|humor Qualquer|o|motivo|os|governantes|de|Caracol|não|levaram|esta|guerra|de machado|em|bom|humor Яка б не була|причина|||правителі|Караколь|Караколь|не|сприйняли|цю|сокирну|війну|в|добрий|гумор Cualquiera que fuera la razón, los gobernantes de Caracol no tomaron esta guerra de hachas con buen humor. Яка б не була причина, правителі Каракола не сприйняли цю війну сокир в доброму гуморі. Qualquer que fosse o motivo, os governantes de Caracol não levaram essa guerra de machados na boa. Cokolwiek było powodem, władcy Caracol nie przyjęli tej wojny na siekiery w dobrym humorze.

In retaliation, they announced the beginning of a true war, a star war, against their former w|odwecie|oni|ogłosili|początek|początek|prawdziwej|prawdziwej||wojny|wojny|gwiezdnej|wojny|przeciwko|swoim|byłym en|represalia|ellos|anunciaron|el|comienzo|de|una|verdadera|guerra|una|estrella|guerra|contra|sus|antiguos Em|retaliação|eles|anunciaram|o|início|de|uma|verdadeira|guerra|uma|estelar|guerra|contra|seus|antigos У|відповідь|вони|оголосили|початок|початок|справжньої|справжньої|справжньої|війни|зоряної|зоряної|війну|проти|своїх|колишніх En represalia, anunciaron el comienzo de una verdadera guerra, una guerra de estrellas, contra sus antiguos У відповідь вони оголосили про початок справжньої війни, зіркової війни, проти своїх колишніх Em retaliação, anunciaram o início de uma verdadeira guerra, uma guerra das estrelas, contra seus antigos W odwecie ogłosili początek prawdziwej wojny, wojny gwiezdnej, przeciwko swoim byłym

masters in Tikal. panom|w|Tikal amos|en|Tikal senhores|em|Tikal панів|у|Тікаль amos en Tikal. господарів у Тікалі. senhores em Tikal. panom w Tikal.

It lived up to its reputation as the kingdom of the snake, putting its pieces into place to|żyło|w górę|do|swojej|reputacji|jako|królestwo||węża|||stawiając|swoje|elementy|w|miejsce Eso|vivió|hasta|a|su|reputación|como|el|reino|de|la|serpiente|poniendo|sus|piezas|en|lugar ele|viveu|até|a|sua|reputação|como|o|reino|de|a|cobra|colocando|suas|peças|em|lugar він|жив|до|своєї|його|репутації|як|королівство|королівство|змії||змія|ставлячи|свої|частини|на|місце Estuvo a la altura de su reputación como el reino de la serpiente, colocando sus piezas en su lugar Він виправдав свою репутацію як королівство змії, розставляючи свої фігури на місцях. Ele viveu de acordo com sua reputação como o reino da serpente, colocando suas peças em seus devidos lugares Spełnił swoją reputację jako królestwo węża, układając swoje elementy w odpowiednie miejsca.

for centuries, building a network of allies that surrounded Tikal and cut off its supply przez|wieki|budując|sieć|sieć|sojuszników||którzy|otaczali|Tikal|i|odcinali|od|jego|zaopatrzenie por|siglos|construyendo|una|red|de|aliados|que|rodearon|Tikal|y|cortaron|fuera|su|suministro por|séculos|construindo|uma|rede|de|aliados|que|cercava|Tikal|e|cortou|de|suas|suprimento протягом|століть|будуючи|мережу|мережу|союзників|союзників|які|оточували|Тікаль|і|переривали|від|його|постачання durante siglos, construyendo una red de aliados que rodeaba a Tikal y cortaba sus suministros Протягом століть, будуючи мережу союзників, які оточували Тікаль і перекривали його постачання. por séculos, construindo uma rede de aliados que cercava Tikal e cortava suas Przez wieki budował sieć sojuszników, którzy otaczali Tikal i odcinali jego szlaki zaopatrzeniowe,

In the year 562, the once great city of Tikal was surrounded and besieged. w|tym|roku|to|niegdyś|wielkie|miasto|||było|otoczone|i|oblężone en|el|año|la|una vez|gran|ciudad|de|Tikal|fue|rodeada|y|sitiada em|o|ano|a|uma vez|grande|cidade|de|Tikal|foi|cercada|e|sitiada в|році|562|колись|велике|місто|Tikal|||було|оточене|і|в облозі En el año 562, la una vez gran ciudad de Tikal fue rodeada y sitiada. У 562 році колись велике місто Тікаль було оточене та взяте в облогу. No ano de 562, a outrora grande cidade de Tikal foi cercada e sitiada. W roku 562, niegdyś wielkie miasto Tikal zostało otoczone i oblężone.

Its defenses were overwhelmed and its enemies swept into the city, smashing shrines and jego|obrony|były|przełamane|i|jego|wrogowie|wdarli się|do|tego|miasta|niszcząc|świątynie|i sus|defensas|fueron|abrumadas|y|sus|enemigos|barrieron|dentro|la|ciudad|rompiendo|altares|y suas|defesas|foram|sobrepujadas|e|seus|inimigos|varreram|para|a|cidade|destruindo|santuários|e його|оборона|були|подолані|і|його|вороги|вдерлися|в|місто|||святині|і Sus defensas fueron abrumadas y sus enemigos se precipitaron en la ciudad, destrozando santuarios y Його оборона була подолана, і його вороги вдерлися в місто, розбиваючи святині та Suas defesas foram sobrecarregadas e seus inimigos invadiram a cidade, destruindo santuários e Jego obrony zostały pokonane, a wrogowie wdarli się do miasta, niszcząc świątynie i

temples. świątynie templos. храми. templos. świątynie.

Tikal's enemies uprooted the stone monuments proclaiming the achievements of its rulers, Tikal|wrogowie|wyrywali|te|kamienne|pomniki|ogłaszające|te|osiągnięcia|swoich|jego|władców de Tikal|enemigos|desenterraron|los|de piedra|monumentos|proclamando|los|logros|de|sus|gobernantes de Tikal|inimigos|arrancaram|os|de pedra|monumentos|que proclamam|as|conquistas|de|seus|governantes Тікаля|вороги|вирвали||кам'яні|пам'ятники|проголошуючи||досягнення||його|правителів Los enemigos de Tikal desenterraron los monumentos de piedra que proclamaban los logros de sus gobernantes, Вороги Тікаля вирвали кам'яні пам'ятники, що проголошували досягнення його правителів, Os inimigos de Tikal arrancaram os monumentos de pedra que proclamavam as conquistas de seus governantes, Wrogowie Tikal zniszczyli kamienne pomniki ogłaszające osiągnięcia jego władców,

They vandalized carvings of its kings, lopping off the heads of its sculptures, chipping Oni|zniszczyli|rzeźby|swoich|jego|królów|odcinając|od|te|głowy|swoich|jego|rzeźb|odłupując ellos|vandalizaron|tallados|de|sus|reyes|cortando|de|las|cabezas|de|sus|esculturas|astillando eles|vandalizaram|esculturas|de|seus|reis|cortando|fora|as|cabeças|de|suas|esculturas|lascando Вони|вандалили|різьблення||його|королів|відрубуючи|||голови||його|скульптур| Vandalizaron las tallas de sus reyes, decapitando las cabezas de sus esculturas, picando Вони вандалізували різьблення його королів, відрубуючи голови його скульптур, Eles vandalizaram as esculturas de seus reis, cortando as cabeças de suas estátuas, lascando Wandalizowali rzeźby jego królów, odcinając głowy ich rzeźbom, łupiąc

And the destruction was devastating. i|ta|zniszczenie|było|dewastujące y|la|destrucción|fue|devastadora e|a|destruição|foi|devastadora і||руйнування|було|руйнівним Y la destrucción fue devastadora. І руйнування було руйнівним. E a destruição foi devastadora. A zniszczenie było dewastujące.

For the next century, Tikal's population stopped growing. przez|następny|wiek||Tikal|populacja|przestała|rosnąć por|el|siguiente|siglo|de Tikal|población|dejó|de crecer para|o|próximo|século|de Tikal|população|parou|de crescer Протягом||наступного|століття|Тікалю|населення|зупинилося|зростати Durante el siguiente siglo, la población de Tikal dejó de crecer. Протягом наступного століття населення Тікаля перестало зростати. Durante o próximo século, a população de Tikal parou de crescer. Przez następne stulecie populacja Tikal przestała rosnąć.

For a hundred years, no stone carvings or great public monuments were erected. przez|sto|lat||żadne|kamienne|rzeźby|lub|wielkie|publiczne|pomniki|były|wzniesione por|un|cien|años|no|piedra|tallados|o|grandes|públicos|monumentos|fueron|erigidos por|um|cem|anos|nenhuma|pedra|escultura|ou|grandes|públicas|monumentos|foram|erguidos Протягом|ста|сотні|років|жодні|кам'яні|різьблення|або|великі|громадські|пам'ятники|були|зведені Durante cien años, no se erigieron tallas en piedra ni grandes monumentos públicos. Протягом ста років не було зведено жодних кам'яних різьблень чи великих громадських пам'ятників. Por cem anos, não foram erguidas esculturas em pedra ou grandes monumentos públicos. Przez sto lat nie wzniesiono żadnych rzeźb kamiennych ani wielkich pomników publicznych.

Its people were buried with only meager possessions and production of painted pottery ground to jego|ludzie|byli|pochowani|z|tylko|skromnymi|posiadłościami|i|produkcja|malowanej|ceramiki|gliny|ustała|do su|gente|fueron|enterrados|con|solo|escasas|posesiones|y|producción|de|pintada|cerámica|se redujo|a seu|povo|foram|enterrados|com|apenas|escassas|posses|e|produção|de|pintadas|cerâmicas|moída|para Його|люди|були|поховані|з|лише|скромними|речами|і|виробництво||розписного|гончарства|зупинилося|до Su gente fue enterrada con solo posesiones escasas y la producción de cerámica pintada se detuvo. Його людей ховали лише з мізерними речами, а виробництво розмальованого глиняного посуду зупинилося. Seu povo foi enterrado com apenas posses escassas e a produção de cerâmica pintada foi reduzida a Jego mieszkańcy byli grzebani z jedynie skromnymi posiadłościami, a produkcja malowanej ceramiki ustała.

a halt. jeden|postój un|alto um|parada один|зупинка una parada. зупинка. uma parada. postój.

The fate of Tikal's king, Double Bird, is unknown. los|przeznaczenie||Tikal|król|podwójny|ptak|jest|nieznany el|destino|de|Tikal|rey|Doble|Pájaro|es|desconocido o|destino|de|Tikal|rei|Duplo|Pássaro|é|desconhecido доля|доля||Тікальського|короля|Подвійний|Птах|є|невідомий El destino del rey de Tikal, Doble Pájaro, es desconocido. Доля короля Тікаля, Подвійного Птаха, невідома. O destino do rei de Tikal, Pássaro Duplo, é desconhecido. Los króla Tikal, Podwójnego Ptaka, jest nieznany.

He was probably taken back to Karakol or Calakmul and executed at the top of a pyramid. on|był|prawdopodobnie|zabrany|z powrotem|do|Karakol|lub|Calakmul|i|stracony|na|szczycie|||jednej|piramidzie él|fue|probablemente|llevado|de regreso|a|Karakol|o|Calakmul|y|ejecutado|en|la|cima|de|una|pirámide ele|foi|provavelmente|levado|de volta|para|Karakol|ou|Calakmul|e|executado|no||topo|de|uma|pirâmide він|був|ймовірно|взятий|назад|до|Каракол|або|Калакмуль|і|страчений|на|верхівці|вершині||піраміди|піраміда Probablemente fue llevado de regreso a Karakol o Calakmul y ejecutado en la cima de una pirámide. Його, ймовірно, повернули до Караколу або Калакмулу і стратили на вершині піраміди. Ele provavelmente foi levado de volta a Karakol ou Calakmul e executado no topo de uma pirâmide. Prawdopodobnie został zabrany z powrotem do Karakol lub Calakmul i stracony na szczycie piramidy.

A new king was put in place in Tikal, a man named Animal Skull. jeden|nowy|król|był|postawiony|na|miejsce|w|Tikal|mężczyzna||nazwany|zwierzę|czaszka un|nuevo|rey|fue|puesto|en|lugar|en|Tikal|un|hombre|llamado|Animal|Calavera um|novo|rei|foi|colocado|em|lugar|em|Tikal|um|homem|chamado|Animal|Crânio одного|нового|короля|був|поставлений|на|місце|в|Тікалі|чоловіка|чоловік|на ім'я|Тварина|Череп Se nombró a un nuevo rey en Tikal, un hombre llamado Calavera de Animal. Новим королем у Тікалі став чоловік на ім'я Тваринний Череп. Um novo rei foi colocado em Tikal, um homem chamado Crânio de Animal. Nowy król został ustanowiony w Tikal, człowiek o imieniu Czaszka Zwierzęcia.

was not the son of Double Bird. był|nie|synem||ptaka|Podwójnego|Ptaka fue|no|el|hijo|de|Doble|Pájaro era|não|o|filho|de|Duplo|Pássaro був|не|сином|син|від|Подвійного|Птаха no era el hijo de Doble Pájaro. не був сином Подвійної Птиці. não era filho do Pássaro Duplo. nie był synem Podwójnego Ptaka.

For the next century, Kalakmul and not Tikal would rule the Yucatan. przez|następny|wiek|stulecie|Kalakmul|i|nie|Tikal|by|rządzić|Yucatánem|Yucatán por|el|siguiente|siglo|Kalakmul|y|no|Tikal|verbo auxiliar condicional|gobernaría|la|Yucatán Para|o|próximo|século|Kalakmul|e|não|Tikal|iria|governar|o|Yucatã Протягом|наступного|століття||Калакмуль|і|не|Тікаль|б|правити|Юкатаном|Юкатан Durante el siguiente siglo, Kalakmul y no Tikal gobernaría el Yucatán. Протягом наступного століття Калакмуль, а не Тікаль, правитиме Юкатаном. No próximo século, Kalakmul e não Tikal governariam o Yucatã. Przez następne stulecie Kalakmul, a nie Tikal, będzie rządzić Jukatanem.

Conflicts between the two cities' allies would blaze on for generations. konflikty|między|sojusznikami|dwóch|miast||by|płonąć|dalej|przez|pokolenia conflictos|entre|los|dos|ciudades|aliados|verbo auxiliar condicional|arder|en|por|generaciones conflitos|entre|os|duas|cidades|aliados|verbo auxiliar condicional|arder|em|por|gerações конфлікти|між|союзниками|двох|міст||б|палати|на|протягом|поколінь Los conflictos entre los aliados de las dos ciudades continuarían durante generaciones. Конфлікти між союзниками двох міст триватимуть поколіннями. Conflitos entre os aliados das duas cidades continuariam por gerações. Konflikty między sojusznikami tych dwóch miast trwałyby przez pokolenia.

But it wasn't war that caused the collapse of the Mayan world, at least not entirely. ale|to|nie było|wojna|która|spowodowała|upadek|upadek|świata|Majów|||przynajmniej|przynajmniej|nie|całkowicie pero|eso|no fue|guerra|que|causó|el|colapso|de|el|maya|mundo|al|menos|no|enteramente mas|isso|não foi|guerra|que|causou|o|colapso|do|o|maia|mundo|pelo|menos|não|totalmente але|це|не було|війна|яка|спричинила|колапс|колапс|світу|майя|майянського|світу|принаймні|не|зовсім|повністю Pero no fue la guerra lo que causó el colapso del mundo maya, al menos no por completo. Але це не війна спричинила крах маянського світу, принаймні не повністю. Mas não foi a guerra que causou o colapso do mundo maia, pelo menos não inteiramente. Ale to nie wojna spowodowała upadek świata Majów, przynajmniej nie całkowicie.

structured itself, the fatal flaws built into its civilization, and the tensions and conflicts zorganizowany|siebie|te|fatalne|wady|zbudowane|w|swojej|cywilizacji|i|te|napięcia|i|konflikty estructuró|sí mismo|los|fatales|defectos|construidos|en|su|civilización|y|las|tensiones|y|conflictos estruturou|a si mesmo|as|fatais|falhas|construídas|em|sua|civilização|e|as|tensões|e|conflitos структурований|сам|ті|фатальні|недоліки|вбудовані|в|його|цивілізацію|і|ті|напруження|і|конфлікти se estructuró, los defectos fatales incorporados en su civilización, y las tensiones y conflictos структуроване, фатальні недоліки, закладені в його цивілізацію, а також напруження і конфлікти estruturou-se, as falhas fatais incorporadas em sua civilização, e as tensões e conflitos ustrukturyzowało się, śmiertelne wady wbudowane w jego cywilizację oraz napięcia i konflikty

When times were good, the Maya erected new temples, palaces, and carved monuments. kiedy|czasy|były|dobre|ci|Majowie|wznosili|nowe|świątynie|pałace|i|rzeźbili|pomniki cuando|tiempos|eran|buenos|los|mayas|erigieron|nuevos|templos|palacios|y|tallaron|monumentos quando|tempos|eram|bons|os|maias|ergueram|novos|templos|palácios|e|esculpidos|monumentos коли|часи|були|добрі||майя|збудували|нові|храми|палаци|і|вирізьблені|пам'ятники Cuando los tiempos eran buenos, los mayas erigieron nuevos templos, palacios y monumentos tallados. Коли часи були добрі, майя зводили нові храми, палаци та вирізьблені пам'ятники. Quando os tempos eram bons, os maias ergueram novos templos, palácios e monumentos esculpidos. Kiedy czasy były dobre, Majowie wznosili nowe świątynie, pałace i rzeźbione pomniki.

So we can see that around the year 500, as the classic Mayan period just got started, więc|my|możemy|zobaczyć|że|około|roku|roku|gdy|okres|klasyczny|majów|okres|właśnie|zaczął|się así|nosotros|podemos|ver|que|alrededor|el|año|como|el|clásico|maya|periodo|apenas|comenzó|empezó então|nós|podemos|ver|que|por volta de|o|ano|quando|o|clássico|maia|período|apenas|começou|a começar отже|ми|можемо|бачити|що|приблизно||рік|коли||класичний|майянський|період|тільки|почав|почався Así que podemos ver que alrededor del año 500, cuando el período clásico maya apenas comenzaba, Отже, ми можемо бачити, що приблизно в 500 році, коли класичний період майя тільки починався, Assim, podemos ver que por volta do ano 500, quando o período clássico maia estava apenas começando, Możemy więc zobaczyć, że około roku 500, gdy klasyczny okres Majów dopiero się zaczynał,

the number of dated monuments was quite low. liczba|liczba|datowanych|datowanych|pomników|była|dość|niska el|número|de|fechados|monumentos|estaba|bastante|bajo o|número|de|datados|monumentos|era|bastante|baixo |кількість||датованих|пам'ятників|була|досить|низькою el número de monumentos datados era bastante bajo. кількість датованих пам'ятників була досить низькою. o número de monumentos datados era bastante baixo. liczba datowanych pomników była dość niska.

In the city of Copan, for instance, there were only 10 built in the year 514. w|mieście|mieście|o|Copan|na|przykład|tam|były|tylko|zbudowanych|w|roku|roku en|la|ciudad|de|Copán|por|ejemplo|allí|había|solo|construidos|en|el|año em|a|cidade|de|Copan|por|exemplo|havia|eram|apenas|construídos|em|o|ano в||місті||Копан|наприклад|приклад|там|були|лише|збудованих|в||рік En la ciudad de Copán, por ejemplo, solo se construyeron 10 en el año 514. У місті Копан, наприклад, було лише 10 побудовано в 514 році. Na cidade de Copan, por exemplo, havia apenas 10 construídos no ano 514. W mieście Copan, na przykład, zbudowano tylko 10 w roku 514.

But as the years went by and Mayan society grew, the number of monuments in Copan skyrockets. ale|gdy|te|lata|mijały|przez|i|majanskie|społeczeństwo|rosło|liczba|liczba|pomników|pomników|w|Copan|wzrosła pero|a medida que|la|años|pasaron|por|y|maya|sociedad|creció|el|número|de|monumentos|en|Copán|se disparó mas|conforme|os|anos|passaram|por|e|maia|sociedade|cresceu|o|número|de|monumentos|em|Copan|dispara але|коли||роки|минули||і|маянське|суспільство|зростало||кількість||пам'ятників|в|Копані|стрімко зростає Pero a medida que pasaron los años y la sociedad maya creció, el número de monumentos en Copán se disparó. Але з роками, коли майянське суспільство розвивалося, кількість пам'ятників у Копані різко зросла. Mas à medida que os anos passaram e a sociedade maia cresceu, o número de monumentos em Copan disparou. Ale w miarę upływu lat i rozwoju społeczeństwa Majów, liczba pomników w Copan wzrosła.

It increased to 20 per year just a century later. to|wzrosła|do|na|rok|zaledwie|jeden|wiek|później eso|aumentó|a|por|año|justo|un|siglo|después isso|aumentou|para|por|ano|apenas|um|século|depois це|збільшилося|до|на|рік|всього||століття|пізніше Aumentó a 20 por año solo un siglo después. Вона зросла до 20 на рік всього через століття. Aumentou para 20 por ano apenas um século depois. Wzrosła do 20 rocznie zaledwie sto lat później.

By the year 750, over 40 monuments were being constructed each year. do|roku|roku|ponad|pomników|były|budowane|budowane|każdy|rok para|el|año|más de|monumentos|estaban|siendo|construidos|cada|año até|o|ano|mais de|monumentos|foram|sendo|construídos|cada|ano до||року|понад|пам'ятників|були|що|будували|кожен|рік Para el año 750, se estaban construyendo más de 40 monumentos cada año. До 750 року щорічно будувалося понад 40 пам'ятників. No ano 750, mais de 40 monumentos estavam sendo construídos a cada ano. Do roku 750 budowano ponad 40 pomników rocznie.

But then the collapse set in. ale|wtedy|upadek|upadek|nastał|w pero|entonces|el|colapso|se|en mas|então|o|colapso|começou|em але|тоді||колапс|настав|в Pero luego se produjo el colapso. Але потім почався колапс. Mas então o colapso começou. Ale potem nastąpił upadek.

At the city of Bonampak, the last date of an inscription is the year 792. w|mieście||z||rokiem||||||||rok en|la|ciudad|de|Bonampak|la|última|fecha|de|una|inscripción|es|el|año em|a|cidade|de|Bonampak|a|última|data|de|uma|inscrição|é|o|ano в|місті|місто|з|Бонампак|остання|остання|дата|з|напису|напис|є|рік|рік En la ciudad de Bonampak, la última fecha de una inscripción es el año 792. У місті Бонампак остання дата напису - 792 рік. Na cidade de Bonampak, a última data de uma inscrição é o ano 792. W mieście Bonampak, ostatnia data inskrypcji to rok 792.

The city of Yashilan fell silent in the year 808. miasto|miasto||Yashilan|zamarło|cicho|w||roku La|ciudad|de|Yashilan|cayó|en silencio|en|el|año a|cidade|de|Yashilan|caiu|em silêncio|em|o|ano цей|місто||Яшилан|впало|тихо|в||рік La ciudad de Yashilan cayó en silencio en el año 808. Місто Яшилан замовкло в 808 році. A cidade de Yashilan caiu em silêncio no ano 808. Miasto Yashilan zamilkło w roku 808.

From there, this wave of doom washed over the whole of the Maya lowlands. Z|tam|ta|fala||zagłady|zalała|||całe|||Majów|niziny de|allí|esta|ola|de|perdición|arrasó|sobre|los|toda|de|los|maya|tierras bajas de|lá|esta|onda|de|destruição|lavou|sobre|as|toda|de|as|maias|planícies з|там|ця|хвиля||загибелі|накрила|через||всю|||мая|низини A partir de ahí, esta ola de fatalidad se extendió por toda la baja maya. Звідти ця хвиля загибелі накрила всю територію майя. A partir daí, essa onda de desgraça se espalhou por toda a região baixa maia. Stamtąd ta fala zagłady przelała się nad całymi nizinami Majów.

The great snake city of Calakmul went silent after the year 810 and Copan followed in 822, wielkie|wielka|węża|miasto||Calakmul|zamarło|cicho|po||roku|i|Copan|poszło|w La|gran|serpiente|ciudad|de|Calakmul|fue|silenciosa|después|del|año|y|Copán|siguió|en a|grande|serpente|cidade|de|Calakmul|foi|em silêncio|após|o|ano|e|Copan|seguiu|em великий|великий|зміїний|місто||Калакмуль|стало|тихо|після||року|і|Копан|послідував|в La gran ciudad serpiente de Calakmul guardó silencio después del año 810 y Copan siguió en 822, Велике зміїне місто Калакмуль замовкло після 810 року, а Копан слідував у 822, A grande cidade da serpente Calakmul ficou em silêncio após o ano 810 e Copan seguiu em 822, Wielkie miasto węża Calakmul zamilkło po roku 810, a Copan poszedł w jego ślady w 822,

Tikal held out another 70 years after the fall of its great rival, but it too finally Tikal|wytrzymało||kolejne|lat|po||upadku||swojego|wielkiego|rywala|ale|to|również|w końcu Tikal|sostuvo|fuera|otros|años|después|la|caída|de|su|gran|rival|pero|eso|también|finalmente Tikal|resistiu|até|mais|anos|após|a|queda|de|seu|grande|rival|mas|ela|também|finalmente Тікаль|тримався|ще|ще|років|після||падіння||свого|великого|суперника|але|він|також|зрештою Tikal resistió otros 70 años después de la caída de su gran rival, pero también finalmente Тікаль протримався ще 70 років після падіння свого великого суперника, але і він зрештою Tikal resistiu por mais 70 anos após a queda de seu grande rival, mas também finalmente Tikal wytrzymał jeszcze 70 lat po upadku swojego wielkiego rywala, ale i on w końcu

fell into the darkness in the year 889. upadł|w|ciemność|ciemność|w|roku|roku cayó|en|la|oscuridad|en|el|año caiu|em|a|escuridão|em|o|ano впав|у|темряву|темряву|у|році|році cayó en la oscuridad en el año 889. потрапив у темряву в 889 році. caiu na escuridão no ano 889. wpadł w ciemność w roku 889.

The last Maya inscription of all, in the remote city of Tonina, comes in the year 909. ostatni|ostatni|Majów|inskrypcja|z|wszystkich|w|odległym|odległym|mieście||Tonina|pochodzi|w|roku|roku la|última|maya|inscripción|de|todas|en|la|remota|ciudad|de|Tonina|viene|en|el|año a|última|maia|inscrição|de|todas|em|a|remota|cidade|de|Tonina|vem|em|o|ano остання|остання|мая|напис|з|усіх|у|віддаленому|віддаленому|місті|з|Тоніна|приходить|у|році|році La última inscripción maya de todas, en la remota ciudad de Tonina, data del año 909. Останній напис майя, в віддаленому місті Тоніна, датується 909 роком. A última inscrição maia de todas, na remota cidade de Tonina, vem no ano 909. Ostatni napis Majów, w odległym mieście Tonina, pochodzi z roku 909.

There are no prophecies of doom or accounts of terrible events. nie ma|są|żadnych|proroctw|o|zagładzie|lub|relacji|o|strasznych|wydarzeniach allí|hay|no|profecías|de|perdición|o|relatos|de|terribles|eventos há|são|nenhuma|profecias|de|destruição|ou|relatos|de|terríveis|eventos немає|є|жодних|пророцтв|про|загибель|або|свідчень|про|страшні|події No hay profecías de desastre ni relatos de eventos terribles. Немає жодних пророцтв про загибель або описів жахливих подій. Não há profecias de destruição ou relatos de eventos terríveis. Nie ma żadnych proroctw zagłady ani relacji o strasznych wydarzeniach.

As with the fall of any civilization, the collapse of the Maya wasn't a simple event. jak|z|upadkiem|upadek|każdej|jakiejkolwiek|cywilizacji|upadek|upadek|Majów|nie||nie był|prostym|prosty|wydarzeniem como|con|la|caída|de|cualquier|civilización|el|colapso|de|los|mayas|no fue|un|simple|evento como|com|a|queda|de|qualquer|civilização|a|colapso|dos|os|maias|não foi|um|simples|evento як|з|падінням|падіння|будь-якої|будь-якої|цивілізації|колапс|колапс|майя|не||не був|простим|простим|подією Al igual que con la caída de cualquier civilización, el colapso de los mayas no fue un evento simple. Як і з падінням будь-якої цивілізації, крах майя не був простим явищем. Assim como a queda de qualquer civilização, o colapso dos maias não foi um evento simples. Jak w przypadku upadku każdej cywilizacji, upadek Majów nie był prostym wydarzeniem.

All of the environmental stresses we discussed earlier meant that to succeed in such a harsh wszystkie|z|stresy|środowiskowe|stresy|które|omówiliśmy|wcześniej|oznaczały|że|aby|odnieść sukces|w|takiej|surowej|surowej todos|de|los|ambientales|estreses|nosotros|discutimos|anteriormente|significó|que|para|tener éxito|en|tal|un|duro todas|de|as|ambientais|tensões|nós|discutimos|anteriormente|significava|que|para|ter sucesso|em|tal|uma|severa всі|з|екологічних|екологічних|стресів|ми|обговорили|раніше|означали|що|щоб|досягти успіху|в|такому||суворому Todas las presiones ambientales que discutimos anteriormente significaban que para tener éxito en un entorno tan duro, Усі екологічні стреси, про які ми говорили раніше, означали, що для успіху в такому суворому Todas as tensões ambientais que discutimos anteriormente significavam que, para ter sucesso em um ambiente tão hostil, Wszystkie stresy środowiskowe, o których rozmawialiśmy wcześniej, oznaczały, że aby odnieść sukces w tak surowym

imbalances. nierównowagi desequilibrios desequilíbrios дисбаланси desequilibrios. дисбаланси. desequilíbrios. nierównowagi.

booming population. rosnąca|populacja en crecimiento|población em crescimento|população бурхливий|населення población en auge. бум населення. população em crescimento. rozwijająca się populacja.

and also enough to feed all the people in the society who aren't farmers. i|także|wystarczająco|aby|karmić|wszystkich|ludzi||w|społeczeństwie||którzy|nie są|rolnikami y|también|suficiente|para|alimentar|a todas|las|personas|en|la|sociedad|que|no son|agricultores e|também|suficiente|para|alimentar|todas|as|pessoas|na|a|sociedade|que|não são|agricultores і|також|достатньо|щоб|нагодувати|всіх|людей||в|суспільстві||які|не є|фермерами y también suficiente para alimentar a todas las personas en la sociedad que no son agricultores. і також достатньо, щоб прогодувати всіх людей у суспільстві, які не є фермерами. E também o suficiente para alimentar todas as pessoas na sociedade que não são agricultores. i także wystarczająco, aby wyżywić wszystkich ludzi w społeczeństwie, którzy nie są rolnikami.

The soldiers and carpenters and masons and of course, the king and all his nobles. Żołnierze|żołnierze|i|stolarze|i|murarze|i|oczywiście|oczywiście|król|król|i|wszyscy|jego|szlachta los|soldados|y|carpinteros|y|masones|y|de|curso|el|rey|y|todos|sus|nobles os|soldados|e|carpinteiros|e|pedreiros|e|de|claro|o|rei|e|todos|seus|nobres солдати||і|теслі|і|каменярі|і|звичайно|звичайно|король||і|всі|його|дворяни Los soldados, carpinteros, masones y, por supuesto, el rey y todos sus nobles. Солдати, теслі, каменярі і, звичайно, король та всі його дворяни. Os soldados, carpinteiros, pedreiros e, claro, o rei e todos os seus nobres. Żołnierzy, stolarzy, murarzy, a oczywiście króla i wszystkich jego szlachetnych.

In a hyper-efficient modern economy like the United States, less than 2% of the population w|a|||nowoczesnej|gospodarce|jak|w|Zjednoczonych|Stanach|mniej|niż|populacji||populacji en|una|||moderna|economía|como|los|Unidos|Estados|menos|que|de|la|población em|uma|||moderna|economia|como|os|Estados|Unidos|menos|que|da|a|população в|одному|||сучасному|економіці|як|Сполучених||Штатів|менше|ніж|від|населення| En una economía moderna hipereficiente como la de Estados Unidos, menos del 2% de la población У надзвичайно ефективній сучасній економіці, як-от у Сполучених Штатах, менше 2% населення Em uma economia moderna hiper-eficiente como a dos Estados Unidos, menos de 2% da população W hiperwydajnej nowoczesnej gospodarce, takiej jak Stany Zjednoczone, mniej niż 2% populacji

work on farms. pracują|na|farmach trabaja|en|granjas trabalha|em|fazendas працюють|на|фермах trabaja en granjas. працює на фермах. trabalha em fazendas. pracuje na farmach.

of the population to do other things. z|populacji|populacji|do|robienia|innych|rzeczy de|la|población|para|hacer|otras|cosas da|a|população|para|fazer|outras|coisas від|населення||щоб|робити|інші|справи de la población para hacer otras cosas. населення для виконання інших справ. da população para fazer outras coisas. populacji do robienia innych rzeczy.

But for the Maya, who used slash and burn agriculture and grew low-protein crops, each ale|dla|Majów||którzy|używali|siekiera|i|palenie|rolnictwa|i|uprawiali|||plony|każdy pero|para|los|mayas|que|usaron|tala|y|quema|agricultura|y|cultivaron|||cultivos|cada mas|para|os|maias|que|usavam|corte|e|queima|agricultura|e|cultivavam|||culturas|cada але|для|майя||які|використовували|рубка|і|випалювання|сільське господарство|і|вирощували|||культури|кожен Pero para los mayas, que utilizaban la agricultura de roza y quema y cultivaban cultivos de bajo contenido proteico, cada Але для майя, які використовували метод вирощування сільського господарства з вирубкою та спалюванням і вирощували низькобілкові культури, кожен Mas para os maias, que usavam a agricultura de corte e queima e cultivavam culturas de baixo teor de proteína, cada Ale dla Majów, którzy stosowali rolnictwo żarowe i uprawiali niskobiałkowe plony, każdy

As the end of the 8th century neared, the Mayan population was booming. gdy|koniec|koniec||populacja|||||Majów||była|rosnąca a medida que|el|fin|de|el|octavo|siglo|se acercaba|la|maya|población|estaba|en auge |a|||o|||||||era| коли|кінець||VIII|майянська||||||населення|було|бурхливо зростало A medida que se acercaba el final del siglo VIII, la población maya estaba en auge. Коли наближалося кінець 8 століття, населення майя стрімко зростало. À medida que o final do século VIII se aproximava, a população maia estava em crescimento. W miarę zbliżania się końca VIII wieku, populacja Majów rosła w siłę.

In Tikal, for instance, the population in the city centre was 65,000, with a further w|Tikal|dla|przykładu|populacja|populacja|w|centrum|miasta||wynosiła|z|dalszą| En Tikal, por ejemplo, la población en el centro de la ciudad era de 65,000, con un adicional У Тікалі, наприклад, населення в центрі міста становило 65 000, а ще Em Tikal, por exemplo, a população no centro da cidade era de 65.000, com mais W Tikal, na przykład, populacja w centrum miasta wynosiła 65 000, a dodatkowo

Today, when we walk through the spacious plazas and temples of the Mayan cities, it's hard dzisiaj|kiedy|my|spacerujemy|przez|przestronne||place|i|świątynie|w|miastach|Majów||to jest|trudne hoy|cuando|nosotros|caminamos|por|las|amplias|plazas|y|templos|de|las|mayas|ciudades|es|difícil hoje|quando|nós|caminhamos|por|as|espaçosas|praças|e|templos|de|as|maias|cidades|é|difícil сьогодні|коли|ми|йдемо|через|просторі||площі|і|храми|міст|цивілізації|майя|міста|це важко| Hoy, cuando caminamos por las amplias plazas y templos de las ciudades mayas, es difícil Сьогодні, коли ми гуляємо просторами площ і храмів майянських міст, важко Hoje, quando caminhamos pelas praças e templos espaçosos das cidades maias, é difícil Dziś, gdy spacerujemy po przestronnych placach i świątyniach miast Majów, trudno

And as the population of the Maya lowlands exploded, the demands on its agriculture only a|gdy|ta|populacja|niskich|te|||||wymagania|na|ich|rolnictwo|tylko y|a medida que|la|población|de|los|mayas|tierras bajas|explotó|las|demandas|en|su|agricultura|solo e|conforme|a|população|dos|as|||||demandas|sobre|sua|agricultura|apenas і|коли|населення|населення|в|майя|майя|низовини|вибухнуло|вимоги|вимоги|до|їхнього|сільського господарства|лише Y a medida que la población de las tierras bajas mayas explotaba, las demandas sobre su agricultura solo І коли населення майянських низин вибухнуло, вимоги до його сільського господарства лише E à medida que a população das baixadas maias explodiu, as demandas sobre sua agricultura apenas A gdy populacja nizin Majów eksplodowała, wymagania dotyczące jej rolnictwa tylko

increased. wzrosły aumentaron aumentaram зростали aumentaban. зросли. aumentaram. wzrosły.

idea of the Maya as a people who lived out their lives beneath the jungle canopy. |okresu|klasycznego|Majowie|||||||||||| idea|de|los|mayas|como|un|pueblo|que|vivieron|fuera|sus|vidas|debajo|el|jungla|dosel ideia|de|os|maias|como|um|povo|que|viveu|fora|suas|vidas|sob|o|selva|dossel |класичного|класичного|майя|||||||||||| de los mayas como un pueblo que vivió sus vidas bajo el dosel de la jungla. уявлення про мая, як про народ, який жив своє життя під покривом джунглів. dos maias como um povo que viveu suas vidas sob o dossel da selva. pomysł na Majów jako ludzi, którzy spędzali swoje życie pod baldachimem dżungli.

But by the end of the Classic Period, the Maya lowlands had been more or less completely mas|até|o|fim|de|o|Clássico|Período|as|maias|terras baixas|tinham|sido|mais|ou|menos|completamente Pero para el final del Período Clásico, las tierras bajas mayas habían sido más o menos completamente Але до кінця класичного періоду низини мая були більш-менш повністю Mas, no final do Período Clássico, as terras baixas maias haviam sido mais ou menos completamente Jednak pod koniec okresu klasycznego, niziny Majów były mniej więcej całkowicie

deforested. deforestadas. знищені. desmatadas. wylesione.

Studies of pollen samples found in lake beds and swamps in the region show that by the badania|z|pyłku|próbek|znalezionych|w|jeziornych|dnach|i|bagnach|w|tym|regionie|pokazują|że|do|końca estudos|de|pólen|amostras|encontradas|em|lago|leitos|e|pântanos|em|a|região|mostram|que|até|o Los estudios de muestras de polen encontradas en lechos de lagos y pantanos en la región muestran que para el Дослідження зразків пилку, знайдених у озерних і болотяних осадках регіону, показують, що до Estudos de amostras de pólen encontradas em leitos de lagos e pântanos na região mostram que até o Badania próbek pyłku znalezionych w dnach jezior i bagien w regionie pokazują, że do

end of the 8th century, hardly any forest remained in the Yucatan Peninsula. ||ci|||||||w||| ||os|||||||em||| final del siglo VIII, apenas quedaba bosque en la Península de Yucatán. кінця 8 століття в півострові Юкатан майже не залишилося лісів. final do século VIII, quase nenhuma floresta restava na Península de Yucatã. końca VIII wieku w Półwyspie Jukatańskim prawie nie pozostał żaden las.

The Maya had cut down the trees not only in their cities, but between them as well. wielkich|||||roku||||||||||| os|||||o||||||||||| Los mayas habían talado los árboles no solo en sus ciudades, sino también entre ellas. Мая вирубали дерева не лише у своїх містах, а й між ними. Os maias haviam derrubado as árvores não apenas em suas cidades, mas também entre elas. Majowie wycinali drzewa nie tylko w swoich miastach, ale także pomiędzy nimi.

So if you stood on top of one of the great temples of Tikal or Calakmul around the year Así que si te parabas en la cima de uno de los grandes templos de Tikal o Calakmul alrededor del año Тож, якщо ви стояли на вершині одного з великих храмів Тікаля або Калакмуль близько року Portanto, se você estivesse em cima de um dos grandes templos de Tikal ou Calakmul por volta do ano Więc jeśli stałeś na szczycie jednej z wielkich świątyń Tikal lub Calakmul około roku

toiling in the fields. harujący|w|polach|pola trabajando|en|los|campos trabalhando|em|os|campos що працюють|у|на|полях trabajando en los campos. які працюють на полях. trabalhando nos campos. pracujących w polach.

In order to create lime and mortar for the construction of their great temples and the W|celu|aby|stworzyć|wapno|i|zaprawę|do|budowy|budowy|z|ich|wielkich|świątyń|i| en|orden|para|crear|cal|y|mortero|para|la|construcción|de|sus|grandes|templos|y|el para|que|a|criar|cal|e|argamassa|para|a|construção|de|seus|grandes|templos|e|a Для|того|щоб|створити|вапно|та|розчин|для|будівництва|будівництва|з|їхніх|великих|храмів|та| Para crear cal y mortero para la construcción de sus grandes templos y el Щоб створити вапно та розчин для будівництва своїх великих храмів і Para criar cal e argamassa para a construção de seus grandes templos e o Aby stworzyć wapno i zaprawę do budowy swoich wielkich świątyń i

plaster that lavishly coated them, the Maya burned limestone in great pits. |który|hojnym|pokrywał|je|Majowie||palili|wapień|w|wielkich|dołach yeso|que|lujosamente|recubrió|ellos|los|mayas|quemaron|piedra caliza|en|grandes|hoyos |||||os|||||| штукатурка|яка|щедро|покривала|їх|майя||спалили|вапняк|в|великих|ямах yeso que los recubría generosamente, los mayas quemaban piedra caliza en grandes fosas. штукатурки, яка щедро покривала їх, майя спалювали вапняк у великих ямах. reboco que os revestia generosamente, os maias queimavam calcário em grandes fossos. gipsu, który obficie je pokrywał, Majowie palili wapień w wielkich dołach.

This intensive industrial process would have used up a great deal of the forests and the ten|intensywny|przemysłowy|proces|by|miał|wykorzystać|do|wiele|wielką|ilość|z|lasów||i| este|intensivo|industrial|proceso|verbo auxiliar condicional|habría|usado|arriba|un|gran|cantidad|de|los|bosques|y|la este|intensivo|industrial|processo|verbo auxiliar condicional|verbo auxiliar|usado|até|um|grande|quantidade|de|as|florestas|e|a цей|інтенсивний|промисловий|процес|б б|мати|використаний|до кінця|багато|великої|кількості|лісів|і||| Este intenso proceso industrial habría consumido una gran parte de los bosques y el Цей інтенсивний промисловий процес, ймовірно, використав би велику кількість лісів та Esse intenso processo industrial teria consumido uma grande parte das florestas e a Ten intensywny proces przemysłowy zużyłby dużą część lasów i

The nutrients and minerals that plants depend on soon get depleted unless the soil is given składniki|odżywcze|i|minerały|które|rośliny|polegają|na|wkrótce|stają się|wyczerpane|chyba że|gleba|jest||oddana los|nutrientes|y|minerales|que|las plantas|dependen|de|pronto|se|agotan|a menos que|el|suelo|es|dado os|nutrientes|e|minerais|que|plantas|dependem|de|logo|ficam|esgotados|a menos que|o|solo|é|dado поживні|речовини|і|мінерали|які|рослини|залежать|від|незабаром|стають|виснаженими|якщо не|грунт|отримує|| Los nutrientes y minerales de los que dependen las plantas pronto se agotan a menos que se le dé al suelo Поживні речовини та мінерали, на які покладаються рослини, швидко виснажуються, якщо ґрунт не підживлюється. Os nutrientes e minerais dos quais as plantas dependem logo se esgotam, a menos que o solo seja fornecido Składniki odżywcze i minerały, na których polegają rośliny, szybko się wyczerpują, chyba że gleba jest odpowiednio nawożona.

The ground needs to return to nature to regain its nutrition. ta|ziemia|potrzebuje|do|powrócić|do|natury|aby|odzyskać|swoje|składniki odżywcze el|suelo|necesita|a|regresar|a|la naturaleza|para|recuperar|| o|solo|precisa|de|retornar|a|natureza|para|recuperar|sua|nutrição ґрунт|земля|потребує|до|повернутися|до|природи|щоб|відновити|свою|поживність La tierra necesita volver a la naturaleza para recuperar su nutrición. Земля повинна повернутися до природи, щоб відновити свої поживні речовини. O solo precisa voltar à natureza para recuperar sua nutrição. Ziemia musi wrócić do natury, aby odzyskać swoje składniki odżywcze.

But as the demand for food from the population increased, it's easy to imagine that the farmers ale|gdy||popyt|na|jedzenie|od||ludności|wzrastał|łatwo jest|||wyobrazić sobie|że||rolnicy pero|a medida que|la|demanda|por|comida|de|la|población|aumentó|es|fácil|a|imaginar|que|los|agricultores mas|à medida que|a|demanda|por|comida|da|a|população|aumentou|é|fácil|a|imaginar|que|os|agricultores але|оскільки|попит|попит|на|їжу|від|населення|населення|зростав|це|легко|щоб|уявити|що|фермери|фермери Pero a medida que la demanda de alimentos de la población aumentaba, es fácil imaginar que los agricultores Але оскільки попит на їжу з боку населення зростав, легко уявити, що фермери Mas à medida que a demanda por alimentos da população aumentava, é fácil imaginar que os agricultores Ale w miarę jak wzrastało zapotrzebowanie na żywność ze strony ludności, łatwo sobie wyobrazić, że rolnicy

With the population growing, the rulers of these cities may have ordered their farmers z||ludnością|rosnącą||władcy|tych|miast||mogą|mieć|rozkazali|swoim|rolnikom con|la|población|creciendo|los|gobernantes|de|estas|ciudades|pueden|haber|ordenado|sus|agricultores com|a|população|crescendo|os|governantes|de|essas|cidades|podem|ter|ordenado|seus|agricultores з|населенням|населення|зростаючим|правителі|правителі|цих|цих|міст|можуть|мати|наказали|своїм|фермерам Con el crecimiento de la población, los gobernantes de estas ciudades pueden haber ordenado a sus agricultores З ростом населення правителі цих міст, можливо, наказали своїм фермерам Com a população crescendo, os governantes dessas cidades podem ter ordenado que seus agricultores W miarę wzrostu populacji, władcy tych miast mogli nakazać swoim rolnikom

to grow crops on the same soil again and again, with no fallow periods allowed. |uprawiać|plony|na||tej samej|glebie|znowu|i|znowu|z|żadnymi|ugorowymi|okresami|dozwolonymi a|cultivar|cultivos|en|el|mismo|suelo|otra|y|otra vez|con|ningún|barbecho|períodos|permitidos a|cultivar|culturas|em|o|mesmo|solo|novamente|e|novamente|com|nenhuma|pousio|períodos|permitidos щоб|вирощувати|культури|на|тому|тому ж|ґрунті|знову|і|знову|з|без|парових|періодів|дозволено que cultivaran en la misma tierra una y otra vez, sin permitir períodos de barbecho. вирощувати культури на одній і тій же землі знову і знову, без дозволених періодів відпочинку. cultivassem as mesmas terras repetidamente, sem períodos de pousio permitidos. uprawiać te same gleby w kółko, bez dozwolonych okresów odłogowych.

It would have been a short-sighted strategy that courted disaster in exchange for short-term to|by|mieć|być|strategia|||strategia|która|przyciągała|katastrofę|w|zamianie|za|| Eso|habría|tenido|sido|una|||estrategia|que|cortejó|desastre|en|cambio|por|| isso|teria|tido|sido|uma|||estratégia|que|cortejou|desastre|em|troca|por|| це|б|мати|бути|стратегія|||стратегія|яка|запрошувала|катастрофа|в|обмін|на|| Habría sido una estrategia miope que buscaba el desastre a cambio de ganancias a corto plazo. Це була б короткозора стратегія, яка загрожувала катастрофою в обмін на короткострокові Seria uma estratégia de visão curta que buscava o desastre em troca de ganhos de curto prazo. Byłaby to krótkowzroczna strategia, która narażała na katastrofę w zamian za krótkoterminowe

gains. zyski ganancias вигоди . вигоди. . zyski.

But at this point, the Maya may have had little choice. ale|w|tym|punkcie|Majowie|Majowie|mogą|mieć|mieli|mało|wyboru pero|en|este|punto|los|mayas|pudieron|haber|tenido|poco|elección ||||o|||||| але|в|цій|точці|мая|майя|можуть|мати|мали|мало|вибір Pero en este punto, los mayas pueden haber tenido pocas opciones. Але на цьому етапі мая могли мати мало вибору. Mas, neste ponto, os maias podem ter tido pouca escolha. Ale w tym momencie Majowie mogli mieć niewielki wybór.

of water. wody| de|agua de|água води|води de agua. води. de água. wody.

And the climate of the Yucatan is such that variations in annual rainfall can be enormous. a|klimat|klimat|półwyspu|||jest|taki|że|zmiany|w|rocznym|opadzie|mogą|być|ogromne y|el|clima|de|la|península de Yucatán|es|tal|que|variaciones|en|anual|lluvia|pueden|ser|enormes e|o|clima|de|o|Yucatã|é|tal|que|variações|em|anual|precipitação|podem|ser|enormes і|клімат|клімат|Юкатану|Юкатану||є|такий|що|варіації|в|річному|опаді|можуть|бути|величезними Y el clima de Yucatán es tal que las variaciones en la lluvia anual pueden ser enormes. А клімат Юкатану такий, що коливання річної кількості опадів можуть бути величезними. E o clima da Península de Yucatán é tal que as variações na precipitação anual podem ser enormes. A klimat na Jukatanie jest taki, że wahania rocznych opadów mogą być ogromne.

Archaeologists who've looked at sediment in the region estimate that in the year 760, archeolodzy|którzy|patrzyli|na|osad|w|tym|regionie|szacują|że|w|roku|760 arqueólogos|que han|mirado|en|sedimento|en|la|región|estiman|que|en|el|año arqueólogos|que|olharam|para|sedimento|em|a|região|estimam|que|em|o|ano археологи|які|дивилися|на|осад|в|регіоні||оцінюють|що|в|році| Los arqueólogos que han estudiado los sedimentos en la región estiman que en el año 760, Археологи, які досліджували осад у цьому регіоні, оцінюють, що в 760 році, Arqueólogos que analisaram sedimentos na região estimam que no ano 760, Archeolodzy, którzy badali osady w tym regionie, szacują, że w roku 760,

the Yucatan Peninsula suffered its worst drought in 7,000 years. półwysep|Jukatan||cierpiał|swoją|najgorszą|suszę|w|lat la|Yucatán|Península|sufrió|su|peor|sequía|en|años a|Península|de Yucatán|sofreu|sua|pior|seca|em|anos півострів|Юкатан||зазнав|свого|найгіршого|посухи|в|років la Península de Yucatán sufrió su peor sequía en 7,000 años. півострів Юкатан зазнав найгіршої посухи за 7 000 років. a Península de Yucatán sofreu sua pior seca em 7.000 anos. Półwysep Jukatan przeszedł najgorszą suszę od 7 000 lat.

the awesome power of the sun. ta|niesamowita|moc|słońca|| el|asombroso|poder|de|el|sol o|incrível|poder|do|o|sol величезна|вражаюча|сила|сонця|| el asombroso poder del sol. вражаючою силою сонця. o incrível poder do sol. niesamowitą mocą słońca.

As the Maya knew, the sun is a fickle god. jak|Majowie||wiedzieli|słońce||jest|bogiem|kapryśnym| como|los|mayas|sabían|el|sol|es|un|caprichoso|dios como|os|maias|sabiam|o|sol|é|um|volúvel|deus оскільки|майя||знали|сонце||є|б|мінливий|бог Como sabían los mayas, el sol es un dios caprichoso. Як знали майя, сонце - це примхливий бог. Como os maias sabiam, o sol é um deus caprichoso. Jak wiedzieli Majowie, słońce jest kapryśnym bogiem.

The radiation it gives out is not constant. ta|promieniowanie|to|wydaje|na zewnątrz|jest|nie|stałe la|radiación|eso|da|afuera|es|no|constante a|radiação|ele|dá|para fora|é|não|constante випромінювання|яке|воно|випромінює|назовні|є|не|постійним La radiación que emite no es constante. Радіація, яку воно випромінює, не є сталою. A radiação que ele emite não é constante. Promieniowanie, które emituje, nie jest stałe.

time reached lows that hadn't been seen for millennia. tiempo alcanzaron mínimos que no se habían visto en milenios. період досягли низьких значень, які не спостерігалися протягом тисячоліть. período atingiram mínimas que não eram vistas há milênios. czasie osiągnęły najniższe wartości, jakie nie były widziane od tysiącleci.

This caused a harsh, dry cold to descend over the northern hemisphere and global weather Esto causó que un frío seco y severo descendiera sobre el hemisferio norte y el clima global. Це спричинило суворий, сухий холод, що спустився на північну півкулю та глобальну погоду. Isso causou um frio seco e severo a descer sobre o hemisfério norte e o clima global. To spowodowało, że surowa, sucha zimno zstąpiła nad półkulę północną i globalną pogodę.

All the rain that arrives on the Mayan lowlands comes from the Atlantic on the trade winds, cały|ten|deszcz|który|przybywa|na|niskie|majowskie|niziny|pochodzi|z|Atlantyku||na|pasaty|handlowe|wiatry toda|la|lluvia|que|llega|a|las|mayas|tierras bajas|viene|de|el|Atlántico|en|los|vientos|comerciales toda|a|chuva|que|chega|a|as|maias|planícies|vem|de|o|Atlântico|em|os|alísios|ventos весь|той|дощ|який|прибуває|на|ті|маянські|низини|приходить|з|того|Атлантичного|на|тих|пасатних|вітрах Toda la lluvia que llega a las tierras bajas mayas proviene del Atlántico a través de los vientos alisios, Усі дощі, які потрапляють на майянські низовини, приходять з Атлантики на пасатних вітрах, Toda a chuva que chega às baixadas maias vem do Atlântico pelos ventos alísios, Cały deszcz, który dociera do nizin Majów, pochodzi z Atlantyku na pasatowych wiatrach,

bands of air that move in predictable patterns across the Atlantic Ocean. pasma|powietrza||które|poruszają się|w|przewidywalnych|wzorcach|przez|Ocean|Atlantycki| bandas|de|aire|que|se mueven|en|patrones|predecibles|a través de|el|Atlántico|Océano faixas|de|ar|que|se movem|em|previsíveis|padrões|através de|o|Atlântico|Oceano смуги|повітря||які|рухаються|в|передбачуваних|шаблонах|через|той|Атлантичний|океан bandas de aire que se mueven en patrones predecibles a través del océano Atlántico. пояси повітря, які рухаються у передбачуваних патернах через Атлантичний океан. faixas de ar que se movem em padrões previsíveis pelo Oceano Atlântico. pasma powietrza, które poruszają się w przewidywalnych wzorcach po Oceanie Atlantyckim.

event coincides neatly with the Great Collapse. wydarzenie|pokrywa się|dokładnie|z|wielkim|Wielkim|Upadkiem evento|coincide|perfectamente|con|el|Gran|Colapso evento|coincide|perfeitamente|com|o|Grande|Colapso подія|збігається|акуратно|з|Великим||Колапсом el evento coincide perfectamente con el Gran Colapso. подія збігається з Великою Руїною. o evento coincide perfeitamente com o Grande Colapso. wydarzenie idealnie pokrywa się z Wielkim Upadkiem.

theory. teorię teoría teoria теорію teoría. теорію. teoria. teorię.

They require a strong, stable form of energy to flow through them. one|wymagają|formy|silnej|stabilnej|formy|energii|energii|aby|płynąć|przez|nie ellas|requieren|una|fuerte|estable|forma|de|energía|para|fluir|a través de|ellas elas|requerem|uma|forte|estável|forma|de|energia|para|fluir|através de|elas Вони|вимагають|сильну||стабільну|форму|енергії|енергії|щоб|текти|через|них Requieren una forma de energía fuerte y estable para fluir a través de ellas. Вони потребують сильної, стабільної форми енергії, щоб проходити через них. Elas requerem uma forma de energia forte e estável para fluir através delas. Wymagają one silnej, stabilnej formy energii, aby mogła przez nie przepływać.

She argues that this energy is what allows the system to organize itself into increasingly ona|twierdzi|że|ta|energia|jest|co|pozwala|systemowi|system|aby|zorganizować|się|w|coraz ella|argumenta|que|esta|energía|es|lo que|permite|el|sistema|a|organizar|sí mismo|en|cada vez más ela|argumenta|que|essa|energia|é|o que|permite|o|sistema|a|organizar|se|em|cada vez mais Вона|стверджує|що|ця|енергія|є|те|дозволяє|системі|системі|щоб|організуватися|себе|в|все більш Ella argumenta que esta energía es lo que permite que el sistema se organice en formas cada vez más Вона стверджує, що ця енергія дозволяє системі організовуватися в дедалі Ela argumenta que essa energia é o que permite que o sistema se organize em formas cada vez mais Twierdzi, że ta energia to to, co pozwala systemowi organizować się w coraz bardziej

complex forms. złożone|formy complejas|formas complexas|formas складні|форми complejas. складніші форми. complexas. złożone formy.

Increased complexity allows greater collection of energy, and so the society grows. zwiększona|złożoność|pozwala|większą|zbieranie|energii||i|więc|społeczeństwo||rośnie aumentada|complejidad|permite|mayor|recolección|de|energía|y|así|la|sociedad|crece aumentada|complexidade|permite|maior|coleta|de|energia|e|assim|a|sociedade|cresce збільшена|складність|дозволяє|більшу|збір|енергії||і|тому|суспільство||зростає La complejidad aumentada permite una mayor recolección de energía, y así la sociedad crece. Збільшена складність дозволяє більшу збір енергії, і тому суспільство зростає. A complexidade aumentada permite uma maior coleta de energia, e assim a sociedade cresce. Zwiększona złożoność pozwala na większą kolekcję energii, a więc społeczeństwo rośnie.

But if the strong flow of energy is cut off to a system, that system then collapses to ale|jeśli|silny||przepływ|energii||jest|odcięty|od|do|system|system|||wtedy|upada|do pero|si|el|fuerte|flujo|de|energía|es|cortado|fuera|a|un|sistema|que|sistema|entonces|colapsa|a mas|se|o|forte|fluxo|de|energia|é|cortado|fora|para|um|sistema|que|sistema|então|colapsa|para але|якщо|сильний|потік|потік|енергії|енергії|є|перерваний|від|до|системи|системи|яка|система|тоді|руйнується|до Pero si el fuerte flujo de energía se corta a un sistema, ese sistema colapsa a Але якщо сильний потік енергії буде перервано для системи, ця система тоді колапсує до Mas se o forte fluxo de energia for cortado de um sistema, esse sistema então colapsa para Ale jeśli silny przepływ energii zostanie odcięty od systemu, ten system następnie zapada się do

a level of organization that can be supported with the energy that remains. poziomu||organizacji||który|może|być|wspierany|z|energią||która|pozostaje un|nivel|de|organización|que|puede|ser|soportado|con|la|energía|que|queda um|nível|de|organização|que|pode|ser|suportado|com|a|energia|que|resta рівня|рівня|організації|організації|який|може|бути|підтриманий|з|енергією|енергією|яка|залишається un nivel de organización que puede ser sostenido con la energía que queda. рівня організації, який може бути підтриманий з енергією, що залишилася. um nível de organização que pode ser sustentado com a energia que resta. poziomu organizacji, który może być wspierany przez pozostałą energię.

a decline in energy resources should result in a decline in cultural complexity. a|spadek|w|energii|zasobach|powinien|skutkować|w|spadkiem|||kulturowej|złożoności un|declive|en|energía|recursos|debería|resultar|en|un|declive|en|cultural|complejidad um|declínio|em|energia|recursos|deve|resultar|em|um|declínio|em|cultural|complexidade зменшення|зменшення|в|енергетичних|ресурсів|повинно|призвести|до|зменшення|зменшення|в|культурної|складності una disminución en los recursos energéticos debería resultar en una disminución en la complejidad cultural. то зменшення енергетичних ресурсів повинно призвести до зменшення культурної складності. uma diminuição nos recursos energéticos deve resultar em uma diminuição na complexidade cultural. spadek zasobów energetycznych powinien prowadzić do spadku złożoności kulturowej.

to work. do|pracy a|trabajar a|trabalho до|роботи en práctica. на практиці. em prática. w praktyce.

Human society was suddenly unable to maintain its complexity as a result of the sun's sudden ludzka|społeczeństwo|było|nagle|niezdolne|do|utrzymania|swojej|złożoności|jako|wynik|rezultat|z|słońca|słońca|nagły humano|sociedad|estaba|repentinamente|incapaz|de|mantener|su|complejidad|como|un|resultado|de|la|del sol|repentino humano|sociedade|foi|repentinamente|incapaz|de|manter|sua|complexidade|como|um|resultado|de|o|sol|repentino людське|суспільство|було|раптово|нездатне|до|підтримувати|свою|складність|як|результат||від|сонячного|сонця|раптового La sociedad humana se volvió repentinamente incapaz de mantener su complejidad como resultado de la repentina Людське суспільство раптово не змогло підтримувати свою складність внаслідок раптового A sociedade humana foi repentinamente incapaz de manter sua complexidade como resultado da repentina Ludzka społeczeństwo nagle nie było w stanie utrzymać swojej złożoności w wyniku nagłego

drop in radiation, and it imploded. |w|||| |en|||| |em|||| |в|||| caída en la radiación del sol, y se implosionó. зниження радіації від сонця, і воно імплодувало. queda na radiação do sol, e implodiu. spadku promieniowania ze słońca, i implodowało.

In some places, the collapse was so drastic that the entire area was abandoned. w|||tym||||||ery|||| en|||el||||||la|||| em|||o|||||||||| в||||||||||||| En algunos lugares, el colapso fue tan drástico que toda el área fue abandonada. У деяких місцях колапс був настільки різким, що вся територія була покинута. Em alguns lugares, o colapso foi tão drástico que toda a área foi abandonada. W niektórych miejscach, upadek był tak drastyczny, że cały obszar został porzucony.

In the Chilam Balam, a surviving Mayan text from the post-contact era, you can almost En el Chilam Balam, un texto maya sobreviviente de la era post-contacto, casi puedes У Чилам Бала, збереженому майянському тексті з пост-контактної епохи, ви майже No Chilam Balam, um texto maia sobrevivente da era pós-contato, você pode quase W Chilam Balam, przetrwałym majanskim tekście z epoki po kontakcie, można niemal

hear the echoes of some recognition, some authentic memory of what might have happened słyszeć|te|echa|z|jakieś|uznanie|jakieś|autentyczne|wspomnienie|o|co|mogło|mieć|wydarzyć się escuchar|los|ecos|de|algún|reconocimiento|alguna|auténtica|memoria|de|lo que|podría|haber|sucedido ouvir|os|ecos|de|algum|reconhecimento|alguma|autêntica|memória|de|o que|poderia|ter|acontecido чути|ці|відлуння||деяке|визнання|деяка|справжня|пам'ять|про|що|могло|мати|статися escuchar los ecos de algún reconocimiento, algún recuerdo auténtico de lo que pudo haber sucedido чути відлуння певного визнання, певної автентичної пам'яті про те, що могло статися ouvir os ecos de algum reconhecimento, alguma memória autêntica do que poderia ter acontecido słyszeć echa jakiegoś uznania, jakiejś autentycznej pamięci o tym, co mogło się wydarzyć

When our rulers increased in numbers, then they introduced a drought. kiedy|nasi|władcy|zwiększyli się|w|liczbie|wtedy|oni|wprowadzili|suszę| cuando|nuestros|gobernantes|aumentaron|en|número|entonces|ellos|introdujeron|una|sequía quando|nossos|governantes|aumentaram|em|número|então|eles|introduziram|uma|seca коли|наші|правителі|збільшилися|в|числі|тоді|вони|запровадили||посуху Cuando nuestros gobernantes aumentaron en número, entonces introdujeron una sequía. Коли наші правителі збільшилися в чисельності, тоді вони запровадили посуху. Quando nossos governantes aumentaram em número, então eles introduziram uma seca. Kiedy nasi władcy zwiększyli swoją liczbę, wówczas wprowadzili suszę.

The hooves of the animals burnt, the seashore burnt, a sea of misery. kopyta|kopyta|zwierząt|nadmorski||spaliły się||||morze|morze|z|nieszczęścia los|cascos|de|los|animales|quemaron|la|orilla del mar|quemó|un|mar|de|miseria os|cascos|de|os|animais|queimaram|a|costa|queimou|um|mar|de|miséria копита|тварин|||тварин|палилися||узбережжя|палилося||море||страждання Las pezuñas de los animales se quemaron, la orilla del mar se quemó, un mar de miseria. Копита тварин горіли, узбережжя горіло, море страждань. As patas dos animais queimaram, a costa queimou, um mar de miséria. Kopyta zwierząt płonęły, brzeg morski płonął, morze nędzy.

So it was said, so it was said on high. więc|to|było|powiedziano|więc|to|było|powiedziano|na|wysoko así|eso|fue|dicho|||||en|alto assim|isso|foi|dito|assim|isso|foi|dito|em|alto так|це|було|сказано|так|це|було|сказано|на|висоті So wurde es gesagt, so wurde es in der Höhe gesagt. Así se dijo, así se dijo en lo alto. Так було сказано, так було сказано на висоті. Assim foi dito, assim foi dito nas alturas. Tak powiedziano, tak powiedziano na wysokości.

Then the face of the sun was eaten. wtedy|twarz|oblicze|słońca|słońce||było|zjedzone entonces|la|cara|de|el|sol|fue|comido então|o|rosto|de|o|sol|foi|comido тоді|обличчя|обличчя|сонця|сонця|сонця|було|з'їдено Entonces se comió la cara del sol. Тоді обличчя сонця було з'їдено. Então o rosto do sol foi devorado. Wtedy twarz słońca została zjedzona.

Then the face of the sun was darkened. wtedy|twarz|oblicze|słońca|słońce||było|przyciemnione entonces|la|cara|de|el|sol|fue|oscurecida então|o|rosto|de|o|sol|foi|escurecido тоді|обличчя|обличчя|сонця|сонця|сонця|було|затемнено Entonces se oscureció la cara del sol. Тоді обличчя сонця потемніло. Então o rosto do sol foi escurecido. Wtedy twarz słońca została przyćmiona.

Copan was a small but densely populated city, built in a narrow and steep-sided river valley Copan|był|małym|małym|ale|gęsto|zaludnionym|miastem|zbudowanym|w|dolinie|wąskiej|i|||rzeki|dolinie Copán era una ciudad pequeña pero densamente poblada, construida en un valle fluvial estrecho y de lados empinados Копан був невеликим, але густонаселеним містом, побудованим у вузькій і стрімкій річковій долині Copan era uma cidade pequena, mas densamente povoada, construída em um vale fluvial estreito e de lados íngremes Copan było małym, ale gęsto zaludnionym miastem, zbudowanym w wąskiej i stromej dolinie rzeki

lined with pine forests. otoczone|z|sosnowymi|lasami rodeado de bosques de pinos. облямованій сосновими лісами. cercado por florestas de pinheiros. otoczonej lasami sosnowymi.

it used the symbol of the leaf-nosed bat as its emblem on inscriptions. to|używało|symbol|symbol|z|nietoperza|||nietoperza|jako|swój|emblemat|na|inskrypcjach eso|usó|el|símbolo|de|el|||murciélago|como|su|emblema|en|inscripciones isso|usou|o|símbolo|de|o|||morcego|como|seu|emblema|em|inscrições воно|використовувало|символ|символ|листкової|листкової|||кажан|як|свій|емблему|на|написах usaba el símbolo del murciélago de nariz de hoja como su emblema en las inscripciones. він використовував символ летючої лисиці як свій емблему на написах. usava o símbolo do morcego de nariz de folha como seu emblema em inscrições. używał symbolu nietoperza z liściastym nosem jako swojego emblematu na inskrypcjach.

For much of its history, it was a close ally of Tikal and fought wars on its behalf. przez|dużą|część|swojej|historii|to|było|bliskim|bliskim|sojusznikiem|Tikal||i|walczyło|wojny|w|jego|imieniu por|mucho|de|su|historia|eso|fue|un|cercano|aliado|de|Tikal|y|luchó|guerras|en|su|nombre por|muito|de|sua|história|isso|foi|um|próximo|aliado|de|Tikal|e|lutou|guerras|em|seu|nome Протягом|більшої|частини|своєї|історії|воно|було|близьким|близьким|союзником|Тікаля|Тікаль|і|вело|війни|на|його|користь Durante gran parte de su historia, fue un aliado cercano de Tikal y luchó guerras en su nombre. Протягом більшої частини своєї історії він був близьким союзником Тікаля і вів війни від його імені. Por grande parte de sua história, foi um aliado próximo de Tikal e lutou guerras em seu nome. Przez dużą część swojej historii był bliskim sojusznikiem Tikal i toczył wojny w jego imieniu.

and quetzal feathers coming down from the hills. i|kuczel|pióra|spadające|w dół|z||wzgórz y|quetzal|plumas|cayendo|abajo|de|los|cerros e|quetzal|penas|vindo|para baixo|de|as|colinas і|кецаль|пера|що спускаються|вниз|з||пагорбів y plumas de quetzal cayendo de las colinas. і пера кецалів, що спускаються з пагорбів. e penas de quetzal descendo das colinas. i pióra quetzala spadające z wzgórz.

In the fertile alluvial silt of the valley floor, the Mayans could feed themselves on w||żyznej|aluwialnej|glebie|||doliny|dno||Majowie|mogli|karmić|się|na en|el|fértil|aluvial|limo|de|el|valle|suelo|los|mayas|podían|alimentar|a sí mismos|en em|o|fértil|aluvial|silte|de|o|vale|fundo|os|maias|podiam|alimentar|a si mesmos|com в||родючому|алювійному|мулі|||долини|дна||майя|могли|годувати|себе|на En el fértil limo aluvial del fondo del valle, los mayas podían alimentarse de У родючому алювіальному мулі на дні долини майя могли прогодувати себе на No rico lodo aluvial do fundo do vale, os maias podiam se alimentar de W żyznej aluwialnej glebie na dnie doliny Majowie mogli się żywić

a thriving agriculture, growing their staples of corn, beans and chili peppers. |kwitnące|rolnictwo|uprawiając|swoje|podstawowe||kukurydzę|fasolę|i|chili|papryki una|próspera|agricultura|cultivando|sus|alimentos básicos|de|maíz|frijoles|y|chiles|pimientos uma|próspera|agricultura|cultivando|seus|alimentos básicos|de|milho|feijão|e|pimenta|pimentas |процвітаюче|сільське господарство|вирощуючи|свої|основні продукти||кукурудзу|боби|і|перець|чилі una agricultura próspera, cultivando sus alimentos básicos de maíz, frijoles y chiles. процвітаючому сільському господарстві, вирощуючи свої основні культури: кукурудзу, боби та перець. uma agricultura próspera, cultivando seus alimentos básicos de milho, feijão e pimentas. kwitnącym rolnictwem, uprawiając swoje podstawowe produkty: kukurydzę, fasolę i paprykę.

But the soil on the hills around Copan is less fertile. ale||gleba|na||wzgórzach|wokół|Copan|jest|mniej|żyzna pero|el|suelo|en|los|cerros|alrededor|Copán|es|menos|fértil mas|o|solo|em|as|colinas|ao redor de|Copan|é|menos|fértil але||ґрунт|на||пагорбах|навколо|Копан|є|менш|родючим Pero el suelo en las colinas alrededor de Copán es menos fértil. Але ґрунт на пагорбах навколо Копана менш родючий. Mas o solo nas colinas ao redor de Copan é menos fértil. Ale gleba na wzgórzach wokół Copan jest mniej żyzna.

Even today, modern farmers can grow barely a third of the amount of corn in the hills nawet|dzisiaj|nowocześni|rolnicy|mogą|uprawiać|ledwie|jedną|trzecią|z|ilości|ilość|kukurydzy|kukurydzy|na|wzgórzach|wzgórzach incluso|hoy|modernos|agricultores|pueden|cultivar|apenas|un|tercio|de|la|cantidad|de|maíz|en|las|colinas mesmo|hoje|modernos|agricultores|podem|cultivar|apenas|um|terço|de|a|quantidade|de|milho|em|as|colinas навіть|сьогодні|сучасні|фермери|можуть|вирощувати|ледве|одну|третину|з|кількості|кількість|кукурудзи||на|пагорбах| Incluso hoy en día, los agricultores modernos pueden cultivar apenas un tercio de la cantidad de maíz en las colinas Навіть сьогодні сучасні фермери можуть виростити лише третину від кількості кукурудзи на пагорбах Mesmo hoje, os agricultores modernos conseguem cultivar apenas um terço da quantidade de milho nas colinas Nawet dzisiaj nowocześni rolnicy mogą wyhodować zaledwie jedną trzecią ilości kukurydzy na wzgórzach

Copan boomed. Copan|rozkwitł Copan|prosperó Copan|prosperou Копан|розквітнув Copán prosperó. Копан процвітав. Copan prosperou. Copan rozkwitał.

Between the years 650 and 750, construction of royal palaces and monuments was especially między|latami|650|a|budowa|pałaców|królewskich||i|pomników|była|szczególnie entre|los|años|y|construcción|de|reales|palacios|y|monumentos|fue|especialmente entre|os|anos|e|construção|de|reais|palácios|e|monumentos|foi|especialmente між|роками|650|та|будівництво|королівських|палаців||та|пам'ятників|було|особливо Entre los años 650 y 750, la construcción de palacios reales y monumentos fue especialmente Між 650 і 750 роками будівництво королівських палаців та пам'ятників було особливо Entre os anos 650 e 750, a construção de palácios reais e monumentos foi especialmente W latach 650-750 budowa pałaców królewskich i pomników była szczególnie

frenzied, and nobles other than the king even began erecting their own palaces. szalony|i|szlachcice|inni|niż|król||nawet|zaczęli|wznoszenie|ich|własnych|pałaców frenético|y|nobles|otros|que|el|rey|incluso|comenzaron|a erigir|sus|propios|palacios frenético|e|nobres|outros|que|o|rei|até|começaram|a erguer|seus|próprios|palácios скажений|і|дворяни|інші|ніж|король||навіть|почали|зводити|свої|власні|палаци frenético, y los nobles además del rey incluso comenzaron a erigir sus propios palacios. божевільний, і шляхтичі, окрім короля, навіть почали зводити свої власні палаци. frenético, e nobres além do rei até começaram a erguer seus próprios palácios. szalony, a szlachta inna niż król zaczęła nawet wznosić swoje własne pałace.

This all points to a period of thriving economic success, but the opulent life of the nobles to|wszystko|wskazuje|na|okres|||kwitnącego|gospodarczego|sukcesu|ale|życie|wystawne|||| esto|todo|apunta|a|un|período|de|próspero|económico|éxito|pero|la|opulenta|vida|de|los|nobles isso|tudo|aponta|para|um|período|de|próspero|econômico|sucesso|mas|a|opulenta|vida|dos|os|nobres це|все|вказує|на|період||економічного|процвітання||успіху|але|розкішне||життя|дворян|фермерів| Todo esto apunta a un período de éxito económico floreciente, pero la vida opulenta de los nobles Усе це вказує на період процвітаючого економічного успіху, але розкішне життя шляхтичів Tudo isso aponta para um período de sucesso econômico próspero, mas a vida opulenta dos nobres To wszystko wskazuje na okres kwitnącego sukcesu gospodarczego, ale wystawne życie szlachty

had to be supported by the hard work of Copan's farmers. musiało|być||wspierane|przez|ciężką||pracę||Copanu| tuvo|que|ser|sostenida|por|el|duro|trabajo|de|Copán|agricultores teve|que|ser|sustentada|por|o|duro|trabalho|de|Copan|agricultores |щоб||||дно|||річки|| tenía que ser sostenida por el arduo trabajo de los agricultores de Copán. мусило підтримуватися важкою працею фермерів Копана. tinha que ser sustentada pelo trabalho árduo dos agricultores de Copan. musiał być wspierany ciężką pracą rolników z Copan.

As Copan grew through the 5th and 6th centuries, it expanded to fill the bottom of the river gdy|Copan|rósł|przez|wieki|5|i|6|stulecia|on|rozszerzył się|aby|wypełnić|dno|||| a medida que|Copán|creció|a través de|los|quinto|y|sexto|siglos|esto|se expandió|para|llenar|el|fondo|de|el|río à medida que|Copan|cresceu|através de|os|5º|e|6º|séculos|ele|expandiu|para|preencher|o|fundo|de|o|rio |||||||||||||||||річки A medida que Copán creció a lo largo de los siglos V y VI, se expandió para llenar el fondo del río. Коли Копан зростав у 5-му та 6-му століттях, він розширювався, заповнюючи дно річки. À medida que Copan crescia durante os séculos V e VI, expandiu-se para preencher a parte inferior do rio. Gdy Copan rozwijał się w V i VI wieku, rozszerzał się, aby wypełnić dno rzeki.

valley. dolina valle vale долина valle. долина. vale. dolina.

But as the year 650 came around, space was beginning to run out. ale|gdy|rok||nastał|wokół|przestrzeń|była|zaczynała|do|kończyć się|na zewnątrz pero|como|el|año|llegó|alrededor|espacio|estaba|comenzando|a|correr|fuera mas|quando|o|ano|chegou|por volta de|espaço|estava|começando|a|correr|para fora але|коли|рік||прийшов|приблизно|простір|став|починаючи|до|закінчуватися|вичерпуватися Pero a medida que se acercaba el año 650, el espacio comenzaba a escasear. Але коли настав 650 рік, простір почав закінчуватися. Mas quando o ano 650 chegou, o espaço estava começando a acabar. Ale gdy nadszedł rok 650, przestrzeń zaczynała się kończyć.

It must have looked a little like a Brazilian favela today, houses climbing on top of each to|musi|mieć|wyglądało|trochę||jak|brazylijska||favela|dzisiaj|domy|wspinające się|na|szczyt|każdego| eso|debe|haber|visto|un|poco|como|una|brasileña|favela|hoy|casas|subiendo|encima|arriba|de|cada isso|deve|ter|parecido|um|pouco|como|uma|brasileira|favela|hoje|casas|subindo|em|cima de|de|cada це|повинно|було|виглядати|як|трохи|як|бразильська||фавела|сьогодні|будинки|що піднімаються|на|верх|над|кожен Debió de parecerse un poco a una favela brasileña hoy en día, casas subiendo unas sobre otras. Це, напевно, виглядало трохи як бразильська фавела сьогодні, будинки, що піднімаються один на одного. Deve ter parecido um pouco com uma favela brasileira hoje, casas subindo umas sobre as outras. Musiało to wyglądać trochę jak brazylijska favela dzisiaj, domy wspinające się jedna na drugą.

other on the slopes, but these dwellings were inhabited only for about a century. inne|na|tych|zboczach|ale|te|mieszkania|były|zamieszkane|tylko|przez|około|jeden|wiek otro|en|las|laderas|pero|estas|viviendas|fueron|habitadas|solo|por|alrededor|un|siglo outros|em|as|encostas|mas|essas|habitações|foram|habitadas|apenas|por|cerca de|um|século інші|на||схили|але|ці|житла|були|населений|лише|протягом|близько||століття otro en las laderas, pero estas viviendas fueron habitadas solo durante aproximadamente un siglo. інші на схилах, але ці житла були заселені лише близько століття. outro nas encostas, mas essas habitações foram habitadas apenas por cerca de um século. inne na zboczach, ale te mieszkania były zamieszkane tylko przez około wiek.

The reason for that can be seen in the layer of sediment that today covers their floors. powód|powód|za|to|może|być|widoczny|w|warstwie|warstwa|osadu|osad|który|dzisiaj|pokrywa|ich|podłogi la|razón|por|eso|puede|ser|visto|en|la|capa|de|sedimento|que|hoy|cubre|sus|pisos A|razão|para|isso|pode|ser|visto|em|a|camada|de|sedimento|que|hoje|cobre|seus|pisos |причина|для|цього|може|бути|видно|в||шар||осад|який|сьогодні|покриває|їх|підлоги La razón de eso se puede ver en la capa de sedimento que hoy cubre sus pisos. Причина цього може бути побачена в шарі осадів, який сьогодні покриває їхні підлоги. A razão para isso pode ser vista na camada de sedimento que hoje cobre seus pisos. Powód tego można zobaczyć w warstwie osadów, która dziś pokrywa ich podłogi.

As the people built up the mountainsides, the ground was eroding. gdy|ludzie|ludzie|budowali|w górę|zbocza|zbocza|ziemia|ziemia|była|erodująca |los||||||||| conforme|as|pessoas|construíam|para cima|as|encostas|o|solo|estava|erodindo коли||люди|будували|||гірські схили||ґрунт|був|еродував A medida que la gente construía en las laderas de las montañas, el suelo se estaba erosionando. Коли люди будували на схилах гір, земля еродувала. À medida que as pessoas construíam nas encostas das montanhas, o solo estava se erodindo. Gdy ludzie budowali na zboczach gór, ziemia erodowała.

Some samples taken around this time show that the pine forests that once covered these niektóre|próbki|pobrane|wokół|tego|czasu|pokazują|że|lasy|sosnowe|lasy|które|kiedyś|pokrywały|te algumas|amostras|coletadas|por volta de|este|tempo|mostram|que|as|pinheiros|florestas|que|uma vez|cobriam|estas деякі|зразки|взяті|приблизно|цього|часу|показують|що||соснові|ліси|які|колись|покривали|ці Algunas muestras tomadas alrededor de este tiempo muestran que los bosques de pinos que alguna vez cubrieron estos Деякі зразки, взяті в цей час, показують, що соснові ліси, які колись покривали ці Algumas amostras coletadas por volta dessa época mostram que as florestas de pinheiros que uma vez cobriram esses Niektóre próbki pobrane w tym czasie pokazują, że lasy sosnowe, które niegdyś pokrywały te

the valley sides and the earth would now be swept away by the rains. zbocza|doliny||i|ziemia||by|teraz|być|zmyta|precz|przez|deszcze| los|valle|lados|y|la|tierra|verbo auxiliar condicional|ahora|sería|arrastrada|lejos|por|las|lluvias os|vale|lados|e|a|terra|iria|agora|ser|varrida|embora|pelas||chuvas боках|долини||і|земля||б|тепер|буде|зметена|геть|від|дощів| los lados del valle y la tierra ahora sería arrastrada por las lluvias. схилах долини, і земля тепер змивалася дощами. lados do vale e a terra agora seria levada pelas chuvas. zboczach doliny, a ziemia była teraz zmywana przez deszcze.

This acidic, low-nutrient soil would have leached down into the valley bottom, reducing ta|kwaśna|||gleba|by|miała|przesiąknęła|w dół|do|dna|doliny||zmniejszając este|ácido|||suelo|verbo auxiliar condicional|habría|filtrado|abajo|en|el|valle|fondo|reduciendo este|ácido|||solo|iria|ter|lixiviado|para baixo|para|o|vale|fundo|reduzindo цей|кислий|||ґрунт|б|мав|вимитий|вниз|в|дно|долини|дно|зменшуючи Este suelo ácido y de bajo contenido de nutrientes habría filtrado hacia el fondo del valle, reduciendo Цей кислий, бідний на поживні речовини ґрунт, ймовірно, просочився в дно долини, зменшуючи Esse solo ácido e de baixo nutriente teria sido lixiviado para o fundo do vale, reduzindo Ta kwaśna, uboga w składniki odżywcze gleba spłynęła w dół do dna doliny, zmniejszając

fallen increasingly on the valley bottom. |||te|| |||los|| |||os|| |||ці|| caído cada vez más en el fondo del valle. все більше лягав на дно долини. caiu cada vez mais no fundo do vale. coraz bardziej spadać na dno doliny.

The fields would now need to be worked harder than ever in order to avoid famine and this Los campos ahora tendrían que ser trabajados más duro que nunca para evitar la hambruna y esto Поля тепер потрібно було обробляти більше, ніж будь-коли, щоб уникнути голоду, і це Os campos agora precisariam ser trabalhados mais do que nunca para evitar a fome e isso Pola musiały teraz być uprawiane ciężej niż kiedykolwiek, aby uniknąć głodu i to

Their bones became porous and weak, their teeth showed increased stress lines. ich|kości|stały się|porowate|i|słabe||zęby|pokazały|zwiększone|stres|linie sus|huesos|se volvieron|porosos|y|débiles|sus|dientes|mostraron|aumentadas|estrés|líneas seus|ossos|tornaram-se|porosos|e|fracos|seus|dentes|mostraram|aumentadas|estresse|linhas їхні|кістки|стали|пористими|і|слабкими|їхні|зуби|показали|збільшені|напруги|лінії Sus huesos se volvieron porosos y débiles, sus dientes mostraron líneas de estrés aumentadas. Їхні кістки стали пористими і слабкими, їхні зуби показували збільшені лінії напруги. Seus ossos se tornaram porosos e fracos, seus dentes mostraram linhas de estresse aumentadas. Ich kości stały się porowate i słabe, a ich zęby wykazywały zwiększone linie stresu.

These signs of ill health showed up in the graves of rich nobles and kings too, although te|znaki|o|złym|zdrowiu|pokazały|się|w||grobach|bogatych|bogatych|szlachciców|i|królów|również|chociaż estas|señales|de|mala|salud|mostraron|arriba|en|las|tumbas|de|ricos|nobles|y|reyes|también|aunque esses|sinais|de|mau|saúde|mostraram|apareceram|em|os|túmulos|de|ricos|nobres|e|reis|também|embora ці|ознаки|про|погане|здоров'я|показали|з'явилися|в|могилах|могилах|про|багатих|дворян|і|королів|також|хоча Estos signos de mala salud también aparecieron en las tumbas de nobles ricos y reyes, aunque Ці ознаки поганого здоров'я також з'являлися в могилах багатих дворян і королів, хоча Esses sinais de má saúde também apareceram nas sepulturas de nobres ricos e reis, embora Te oznaki złego zdrowia pojawiły się również w grobach bogatych szlachciców i królów, chociaż

When times were hard in Copan, it's likely that the common people would have blamed their kiedy|czasy|były|trudne|w|Copan|to jest|prawdopodobne|że|zwykli||ludzie|byliby|mieli|obwinili|ich cuando|tiempos|estaban|difíciles|en|Copán|es|probable|que|la|común|gente|verbo auxiliar condicional|habría|culpado|su quando|tempos|eram|difíceis|em|Copan|é|provável|que|o|comum|povo|teria|ter|culpado|sua коли|часи|були|важкими|в|Копані|це|ймовірно|що|прості|прості|люди|б|мали|звинувачували|своїх Cuando los tiempos eran difíciles en Copán, es probable que la gente común hubiera culpado a su Коли часи були важкими в Копані, ймовірно, що прості люди звинувачували свої Quando os tempos eram difíceis em Copan, é provável que o povo comum culpasse seus Kiedy czasy były trudne w Copan, prawdopodobnie zwykli ludzie obwiniali za to swoje

rulers. władcy gobernantes governantes правителі reglas. правителі. governantes. władcy.

the king and the natural world explicitly. królem|królem|i|natural||światem|wprost el|rey|y|el|natural|mundo|explícitamente o|rei|e|o|natural|mundo|explicitamente королем|королем|і|природним|природним|світом|явно el rey y el mundo natural de manera explícita. королем і природним світом явно. o rei e o mundo natural de forma explícita. królem a światem naturalnym w sposób wyraźny.

Bring the sun, thus it is said to the chiefs. przynieś|słońce|słońce|tak|to|jest|powiedziane|do|wodzów|wodzowie trae|el|sol|así|eso|es|dicho|a|los|jefes traga|o|sol|assim|isso|é|dito|a|os|chefes принесіть|сонце|сонце|так|це|є|сказано|до|вождів|вождів Trae el sol, así se dice a los jefes. Принесіть сонце, так кажуть вождям. Traga o sol, assim é dito aos chefes. Przynieś słońce, tak mówi się do wodzów.

Bring the sun, my son. przynieś|słońce|słońce|mój|syn trae|el|sol|mi|hijo traga|o|sol|meu|filho принеси|сонце|сонце|мій|сину Trae el sol, hijo mío. Принеси сонце, мій сину. Traga o sol, meu filho. Przynieś słońce, mój synu.

Bear it on the palm of your hand to my plate. noś|to|na|dłoni|dłoń|twojej|twojej|ręka|do|mojego|talerza lleva|eso|en|la|palma|de|tu|mano|a|mi|plato leve|isso|em|a|palma|de|sua|mão|para|meu|prato неси|це|на|долоні|долоні|вашої|вашій|руці|до|мого|тарілки Llévalo en la palma de tu mano a mi plato. Неси його на долоні до моєї тарілки. Leve-o na palma da sua mão para o meu prato. Niesiesz je na dłoni do mojego talerza.

If the king was seen to break that promise, the people may have decided that he had to go. jeśli|król|król|był|widziany|to|łamać|tę|obietnicę|ludzie|ludzie|mogą|mieć|zdecydowani|że|on|musiał|to|odejść si|el|rey|fue|visto|a|romper|esa|promesa|la|gente|puede|haber|decidido|que|él|tuvo|que|ir se|o|rei|era|visto|a|quebrar|essa|promessa|o|povo|pode|ter|decidido|que|ele|tinha|que|ir якщо|той|король|був|побачений|щоб|порушити|ту|обіцянку|ті|люди|можуть|мати|вирішили|що|він|мусив|щоб|піти Si se veía que el rey rompía esa promesa, la gente podría haber decidido que tenía que irse. Якщо б король був помічений у порушенні цієї обіцянки, люди могли вирішити, що він має піти. Se o rei fosse visto quebrando essa promessa, o povo poderia decidir que ele tinha que sair. Jeśli król zostałby uznany za łamiącego tę obietnicę, ludzie mogli zdecydować, że musi odejść.

The last we hear from a king of Copan is in the year 822 with a single inscription. ostatni|ostatni|my|słyszymy|od|jednego|króla|z|Copan|jest|w|roku|roku|z|jedną|pojedynczą|inskrypcją El|último|nosotros|escuchamos|de|un|rey|de|Copán|es|en|el|año|con|una|sola|inscripción o|último|nós|ouvimos|de|um|rei|de|Copan|é|em|o|ano|com|uma|única|inscrição останній|останній|ми|чуємо|від|одного|короля|з|Копан|є|в|році|році|з|однією|єдиною|написом Lo último que sabemos de un rey de Copán es en el año 822 con una única inscripción. Останнє, що ми чуємо від короля Копана, датується 822 роком з єдиним написом. A última vez que ouvimos de um rei de Copan foi no ano 822 com uma única inscrição. Ostatni raz słyszymy o królu Copan w roku 822 z jednego napisu.

apparently during a period of violence and chaos. ||jednego||||| aparentemente|durante|un|período|de|violencia|y|caos aparentemente|durante|um|período|de|violência|e|caos очевидно|під час|періоду|періоду|насильства|насильства|і|хаосу aparentemente durante un período de violencia y caos. очевидно, під час періоду насильства і хаосу. aparentemente durante um período de violência e caos. najwyraźniej w okresie przemocy i chaosu.

He began the carving of a four-sided monument just like his predecessors, but it was never Comenzó la talla de un monumento de cuatro lados al igual que sus predecesores, pero nunca fue Він почав вирізати чотиристоронній монумент, як і його попередники, але він ніколи не Ele começou a escultura de um monumento de quatro lados assim como seus predecessores, mas nunca foi Zaczął rzeźbienie czterostronnego pomnika, tak jak jego poprzednicy, ale nigdy go nie dokończył.

finished. skończony terminado terminado закінчений terminado. закінчено. terminado. zakończone.

One side shows him being crowned, the next is half-carved, but the remaining two sides jedna|strona|pokazuje|jego|będąc|koronowanym|następna|następna|jest|||ale|pozostałe|pozostałe|dwie|strony un|lado|muestra|lo|siendo|coronado|el|siguiente|está|||pero|los|restantes|dos|lados um|lado|mostra|ele|sendo|coroado|a|próxima|é|||mas|os|restantes|dois|lados одна|сторона|показує|його|будучи|коронованим|наступна|наступна|є|||але|залишилися|залишилися|дві|сторони Un lado lo muestra siendo coronado, el siguiente está medio tallado, pero los otros dos lados Одна сторона показує, як його коронують, наступна наполовину вирізьблена, але залишилися дві сторони Um lado mostra-o sendo coroado, o próximo está meio esculpido, mas os outros dois lados Jedna strona pokazuje, jak jest koronowany, następna jest w połowie wyrzeźbiona, ale pozostałe dwie strony

are blank. są|puste están|en blanco estão|em branco є|порожніми están en blanco. порожні. estão em branco. są puste.

It's as if the carver just got up one day in the middle of his job and left. to jest|jak|gdyby|rzeźbiarz|rzeźbiarz|po prostu|wstał|wstał|pewnego|dnia|w|środku|środku|swojej|pracy|pracy|i|wyszedł es|como|si|el|tallador|simplemente|se levantó|arriba|un|día|en|el|medio|de|su|trabajo|y|se fue é|como|se|o|escultor|apenas|levantou|-se|um|dia|em|o|meio|de|seu|trabalho|e|saiu це є|як|якщо|різьбяр|різьбяр|просто|встав|вгору|одного|дня|в|середині|середині|своєї|||і|пішов Es como si el tallador simplemente se levantara un día en medio de su trabajo y se fuera. Це ніби різьбяр просто встав і пішов одного дня посеред своєї роботи. É como se o escultor simplesmente tivesse se levantado um dia no meio do seu trabalho e ido embora. To tak, jakby rzeźbiarz po prostu wstał pewnego dnia w środku swojej pracy i odszedł.

Three decades later, in the year 850, the royal palace of Copan was burned and history trzy|dekady|później|w|roku||pałac|królewski||w|Copan|został|spalony|i|historia tres|décadas|después|en|el|año|el|real|palacio|de|Copán|fue|quemado|y|historia três|décadas|depois|em|o|ano|o|real|palácio|de|Copan|foi|queimado|e|a história три|десятиліття|пізніше|в|році||палац|королівський||у|Копані|був|спалений|і|історія Tres décadas después, en el año 850, el palacio real de Copán fue incendiado y la historia Три десятиліття потому, в 850 році, королівський палац у Копані був спалений, і історія Três décadas depois, no ano 850, o palácio real de Copan foi queimado e a história Trzy dekady później, w roku 850, królewski pałac w Copan został spalony, a historia

in that city came to an end. w|tamtym|mieście|przyszła|do|końca|końca en|esa|ciudad|llegó|a|un|fin em|||||| в|тому|місті|прийшла|до|кінця| en esa ciudad llegó a su fin. в цьому місті підійшла до кінця. naquela cidade chegou ao fim. w tym mieście dobiegła końca.

With the collapse of royal authority, a time of chaos followed in Copan. z|upadkiem|upadek|w|królewskiej|władzy|czas||chaosu||nastąpił|w|Copan con|la|colapso|de|real|autoridad|un|tiempo|de|caos|siguió|en|Copán com|a|queda|da|real|autoridade|um|período|de|caos|seguiu|em|Copan з|падінням|краху|монархічної|королівської|влади|час|епоха|хаосу|хаос|настала|в|Копані Con el colapso de la autoridad real, siguió un tiempo de caos en Copán. З падінням королівської влади в Копані настала епоха хаосу. Com o colapso da autoridade real, um período de caos se seguiu em Copan. Po upadku władzy królewskiej w Copan nastał czas chaosu.

In the year 950, a full century after the burning of the royal palace, there were still w|roku||pełne|pełne|stulecie|po|spaleniu|palenie|pałacu|królewskiego|||tam|były|wciąż en|el|año|un|completo|siglo|después de|la|quema|de|el|real|palacio|allí|había|todavía em|o|ano|um|completo|século|depois de|a|queima|de|o|real|palácio|havia|eram|ainda в|році|році|повний|повний|століття|після|спалення|спалення|королівського|королівського||палацу|там|було|ще En el año 950, un siglo completo después de la quema del palacio real, todavía había У 950 році, через повне століття після спалення королівського палацу, все ще було No ano 950, um século completo após a queima do palácio real, ainda havia W roku 950, pełne stulecie po spaleniu pałacu królewskiego, wciąż było

roughly 15,000 people living in the valley bottom, about half the number at its height. około|ludzi|żyjących|w|dolinie|dolinie|dnie|około|połowa|liczby|liczby|w|swoim|szczycie aproximadamente|personas|viviendo|en|el|valle|fondo|alrededor|la mitad|del|número|en|su|apogeo ||||a|||||o|||| приблизно|людей|що жили|в|долині|долині|дні|близько|половина|кількості|кількості|на|його|піку aproximadamente 15,000 personas viviendo en el fondo del valle, alrededor de la mitad del número en su apogeo. приблизно 15 000 людей, які жили в долині, приблизно половина від максимальної кількості. aproximadamente 15.000 pessoas vivendo no fundo do vale, cerca da metade do número em seu auge. około 15 000 ludzi mieszkających w dolinie, około połowy liczby w jej szczytowym okresie.

But the population continued to dwindle and by the 12th century, there is no sign of any ale|ta|populacja|kontynuowała|do|zmniejszać się|i|do|12th||wieku|tam|nie ma|żadnego|znaku|o|jakiejkolwiek pero|la|población|continuó|a|disminuir|y|para|el|duodécimo|siglo|allí|hay|ningún|signo|de|algún mas|a|população|continuou|a|diminuir|e|por volta de|o|12º|século|não|há|nenhum|sinal|de|qualquer але|населення|населення|продовжувало|до|зменшуватися|і|до|12-го|12-го|століття|там|є|жоден|ознака|про|будь-яке Pero la población continuó disminuyendo y para el siglo XII, no hay señales de ninguna Але населення продовжувало зменшуватися, і до 12 століття немає жодних ознак того, що Mas a população continuou a diminuir e, no século 12, não há sinal de qualquer Ale populacja nadal malała i do XII wieku nie ma żadnych oznak jakiejkolwiek

inhabitation in the valley. zamieszkanie|w|dolinie| habitacion|en|el|valle habitação|em|o|vale заселення|в|долині| habitación en el valle. проживання в долині. habitação no vale. zamieszkanie w dolinie.

Some samples show that past this point, the forests crept back to recover the ruins of niektóre|próbki|pokazują|że|po|tym|punkcie|lasy||zaczęły się wkradać|z powrotem|aby|odzyskać|ruiny||z algunos|muestras|muestran|que|más allá de|este|punto|los|bosques|avanzaron|atrás|para|recuperar|las|ruinas|de algumas|amostras|mostram|que|depois de|este|ponto|as|florestas|rastejaram|de volta|para|recuperar|as|ruínas|de деякі|зразки|показують|що|після|цього|пункту|ліси||повзли|назад|щоб|відновити|руїни||з Algunas muestras muestran que más allá de este punto, los bosques regresaron para recuperar las ruinas de Деякі зразки показують, що за цією межею ліси почали повертатися, щоб відновити руїни Algumas amostras mostram que, além deste ponto, as florestas avançaram para recuperar as ruínas de Niektóre próbki pokazują, że za tym punktem lasy zaczęły wracać, aby odzyskać ruiny

Copan. Copan Copán Copan Копан Copán. Копана. Copan. Copan.

At Tikal, we don't have the same level of detail, but we can trace the collapse of this w|Tikal|my|nie|mamy|ten|sam|poziom|szczegółowości||ale|my|możemy|śledzić|upadek||z| en|Tikal|nosotros|no|tenemos|el|mismo|nivel|de|detalle|pero|nosotros|podemos|trazar|el|colapso|de|este em|Tikal|nós|não|temos|o|mesmo|nível|de|detalhe|mas|nós|podemos|traçar|o|colapso|de|este в|Тікалі|ми|не|маємо|того|самого|рівня|деталізації||але|ми|можемо|простежити|колапс||з| En Tikal, no tenemos el mismo nivel de detalle, pero podemos rastrear el colapso de este У Тікалі ми не маємо такого ж рівня деталізації, але можемо простежити колапс цього Em Tikal, não temos o mesmo nível de detalhe, mas podemos traçar o colapso deste W Tikal nie mamy tego samego poziomu szczegółowości, ale możemy prześledzić upadek tego

During the mid-8th century, Tikal had once again gained the upper hand over its enemy podczas|tego|||wieku|Tikal|miał|raz|ponownie|zdobył|przewagę|górną|rękę|nad|swoim|wrogiem Durante|el|||siglo|Tikal|había|una|vez|ganado|la|superior|mano|sobre|su|enemigo durante|o|||século|Tikal|teve|uma|vez|ganho|a|superior|vantagem|sobre|seu|inimigo під час||||століття|Тікаль|мав|знову|знову|здобув||верхню|руку|над|своїм|ворогом Durante mediados del siglo VIII, Tikal había recuperado la ventaja sobre su enemigo У середині VIII століття Тікаль знову здобув перевагу над своїм ворогом Durante meados do século VIII, Tikal havia mais uma vez ganhado a vantagem sobre seu inimigo W połowie VIII wieku Tikal ponownie zyskał przewagę nad swoim wrogiem

Calakmul. Calakmul Calakmul Calakmul Калакмуль Calakmul. Калакмулем. Calakmul. Calakmul.

With its return to glory, Tikal boomed to an impressive height. z|swoim|powrotem|do|chwały|Tikal|rozkwitł|do|imponującej|imponującej|wysokości con|su|regreso|a|gloria|Tikal|prosperó|a|una|impresionante|altura com|seu|retorno|a|glória|Tikal|prosperou|a|uma|impressionante|altura з|своїм|поверненням|до|слави|Тікаль|розквітнув|до||вражаючої|висоти Con su regreso a la gloria, Tikal floreció a una altura impresionante. З поверненням до слави Тікаль досяг вражаючої висоти. Com seu retorno à glória, Tikal prosperou a uma altura impressionante. Po powrocie do chwały, Tikal rozkwitł na imponującą wysokość.

As it consolidated its power over the region and gathered all its wayward allies back under gdy|to|skonsolidowało|swoją|władzę|nad|tym|regionem|i|zgromadziło|wszystkich|swoich|zbuntowanych|sojuszników|z powrotem|pod a medida que|Tikal|consolidó|su|poder|sobre|la|región|y|reunió|a todos|sus|desobedientes|aliados|de regreso|bajo conforme|isso|consolidou|seu|poder|sobre|a|região|e|reuniu|todos|seus|rebeldes|aliados|de volta|sob коли|це|консолідувало|свою|владу|над|регіоном||і|зібрало|всіх|своїх|бунтівних|союзників|назад|під A medida que consolidaba su poder sobre la región y reunía a todos sus aliados rebeldes bajo Коли він консолідував свою владу над регіоном і зібрав усіх своїх бунтівних союзників під À medida que consolidava seu poder sobre a região e reunia todos os seus aliados rebeldes sob Gdy umacniało swoją władzę w regionie i gromadziło wszystkich swoich zbuntowanych sojuszników pod

its protective umbrella, Tikal also embarked on a burst of construction the likes of which |||Tikal|także|wyruszył|w|impuls||do|budowy|takich|podobnych|do|których |||Tikal|también|emprendió|en|una|explosión|de|construcción|la|semejantes|de|las cuales |||||||||de||a||de| |||||||||з||другої||цього| su paraguas protector, Tikal también emprendió un estallido de construcción como el que своїм захисним парасолькою, Тікаль також розпочав сплеск будівництва, якого seu guarda-chuva protetor, Tikal também embarcou em uma onda de construção como nunca antes swoim ochronnym parasolem, Tikal również rozpoczęło intensywną budowę, jakiej

But as the year 800 rolled around, all of that would come to an end. ale|gdy|ten|rok|nadszedł|wokół|wszystko|z|to|by|przyszło|do|końca|koniec pero|a medida que|el|año|rodó|alrededor|todo|de|eso|verbo auxiliar condicional|venir|a|un|fin mas|quando|o|ano|rolou|ao redor|tudo|de|isso|verbo auxiliar condicional|vir|a|um|fim але|коли|той|рік|прокотився|навколо|все|з|те|б|прийти|до|кінця|кінець Pero a medida que el año 800 se acercaba, todo eso llegaría a su fin. Але коли настав 800 рік, все це закінчилося. Mas quando o ano 800 se aproximou, tudo isso chegaria ao fim. Ale gdy nastał rok 800, wszystko to miało się skończyć.

By the mid-800s, it's clear Tikal was coming apart. do|połowy|||to jest|jasne|Tikal|było|rozpadające|się por|la|||es|claro|Tikal|estaba|viniendo|a pedazos por|o|meio|dos anos 800|é|claro|Tikal|estava|vindo|abaixo до|середини|||це є|зрозуміло|Тікаль|був|приходив|в розпад A mediados de los años 800, está claro que Tikal se estaba desmoronando. До середини 800-х років стало зрозуміло, що Тікаль розпадається. Por volta de meados dos anos 800, está claro que Tikal estava se desintegrando. W połowie lat 800-tych, było jasne, że Tikal się rozpada.

of smaller provinces rather than sworn servants of the great king in Tikal. mniejszych|mniejszych|prowincji|raczej|niż|przysięgłymi|sługami|wielkiego|wielkiego||króla|w|Tikal de|más pequeños|provincias|en lugar|que|jurados|sirvientes|de|el|gran|rey|en|Tikal de|menores|províncias|em vez|de|juramentados|servos|de|o|grande|rei|em|Tikal менших|менших|провінцій|скоріше|ніж|присяжні|слуги|великого|великого||короля|в|Тікаль de provincias más pequeñas en lugar de siervos juramentados del gran rey en Tikal. менших провінцій, а не присяжними слугами великого короля в Тікалі. de províncias menores em vez de servos juramentados do grande rei em Tikal. mniejszych prowincji, a nie wiernymi sługami wielkiego króla w Tikal.

in Ishlu and Jimbal in the north, the same thing was happening. w|Ishlu|i|Jimbal|w|północ|||to samo|rzecz|działo się|dziejące en|Ishlu|y|Jimbal|en|el|norte|lo|mismo|cosa|estaba|sucediendo em|Ishlu|e|Jimbal|no|a|||mesma|coisa|estava|acontecendo в|Ішлу|і|Джімбал|на|півночі||те|саме|річ|відбувалося|відбувалося en Ishlu y Jimbal en el norte, lo mismo estaba sucediendo. в Ішлу та Джимбалі на півночі відбувалося те ж саме. em Ishlu e Jimbal no norte, a mesma coisa estava acontecendo. w Ishlu i Jimbal na północy działo się to samo.

What's worse, the kings of these kingdoms often referred to themselves on their carvings co jest|gorsze|ci|królowie|tych|królestw||często|odnosili|do|siebie|na|ich|rzeźbach qué es|peor|los|reyes|de|estos|reinos|a menudo|se referían|a|sí mismos|en|sus|tallados O que|pior|os|reis|de|esses|reinos|frequentemente|referiam|a|si mesmos|em|suas|inscrições що є|гірше|ці|королі|цих|цих|королівств|часто|називали|себе|себе|на|своїх|вирізьбленнях Lo que es peor, los reyes de estos reinos a menudo se referían a sí mismos en sus tallas. Що гірше, королі цих королівств часто називали себе на своїх різьбах Pior ainda, os reis desses reinos frequentemente se referiam a si mesmos em suas esculturas. Co gorsza, królowie tych królestw często odnosili się do siebie w swoich rzeźbach.

as the Holy Lord of Tikal. jako|ten|Święty|Pan|| como|el|Santo|Señor|de|Tikal como|o|Santo|Senhor|de|Tikal як|святий|святий|пан|Тікаля| como el Santo Señor de Tikal. як Святий Господь Тікаля. como o Senhor Santo de Tikal. jako Święty Pan Tikal.

By the year 900, there was no longer a king in Tikal. do|roku|900|tam|był|żaden|dłużej|król|król|w|Tikal para|el|año|allí|había|no|más|un|rey|en|Tikal até|o|ano|havia|era|nenhum|mais|um|rei|em|Tikal до|року|900|там|був|більше не|більше|короля|король|в|Тікалі Para el año 900, ya no había un rey en Tikal. До 900 року в Тікалі більше не було короля. No ano 900, já não havia mais um rei em Tikal. Do roku 900 nie było już króla w Tikal.

While the palaces and temples of Tikal were abandoned, there's evidence that poor people podczas|tych|pałaców|i|świątyń|w|Tikal|były|porzucone|jest|dowód|że|biedni|ludzie mientras|los|palacios|y|templos|de|Tikal|fueron|abandonados|hay|evidencia|que|pobres|personas enquanto|os|palácios|e|templos|de|Tikal|foram|abandonados|há|evidência|que|pobres|pessoas хоча||палаци|і|храми|Тікаля||були|покинутими|є|свідчення|що|бідні|люди Mientras los palacios y templos de Tikal estaban abandonados, hay evidencia de que la gente pobre Хоча палаци та храми Тікаля були покинуті, є докази того, що бідні люди Enquanto os palácios e templos de Tikal estavam abandonados, há evidências de que pessoas pobres Podczas gdy pałace i świątynie Tikal były opuszczone, istnieją dowody, że biedni ludzie

in the city's outer districts moved in to occupy them. w|tych|miasta|zewnętrznych|dzielnicach|przenieśli się|do|aby|zająć|je en|los|de la ciudad|externas|distritos|se mudaron|adentro|a|ocupar|ellos em|os|da cidade|externas|regiões|mudaram|para|a|ocupar|eles в||міських|зовнішніх|районах|переїхали|в|щоб|зайняти|їх en los distritos exteriores de la ciudad se mudó para ocuparlos. з околиць міста переселилися, щоб зайняти їх. nos distritos externos da cidade se mudaram para ocupá-los. w zewnętrznych dzielnicach miasta wprowadzili się, aby je zająć.

It must have been a strange feeling for these Maya peasants, entering the royal palace for to|musi|mieć|było|dziwne||uczucie|dla|tych|Majów|chłopów|wchodząc|do|królewskiego|pałacu|na eso|debe|haber|sido|un|extraño|sentimiento|para|estos|mayas|campesinos|entrando|el|real|palacio|por isso|deve|ter|sido|um|estranho|sentimento|para|esses|maias|camponeses|entrando|o|real|palácio|para це|повинно|було|бути|дивне|дивне|відчуття|для|цих|майя|селян|входячи||королівський|палац|для Debió ser una sensación extraña para estos campesinos mayas, entrar al palacio real por Це, напевно, було дивне відчуття для цих майяських селян, які вперше входили в королівський палац і Deve ter sido uma sensação estranha para esses camponeses maias, entrando no palácio real pela Musiał to być dziwny uczucie dla tych majskich chłopów, wchodząc po raz pierwszy do królewskiego pałacu

the first time and finding it abandoned. to|pierwszy|raz|i|znajdując|go|porzuconym o|primeira|vez|e|encontrando|o|abandonado |перший|раз|і|знаходячи|його|покинутим primera vez y encontrarlo abandonado. знаходили його покинутим. primeira vez e o encontrando abandonado. i znajdując go opuszczonym.

These common people seem to have squatted in the abandoned royal palaces for a century ci|zwykli|ludzie|wydają się|że|mieć|squatowali|w|tych|opuszczonych|królewskich|pałacach|przez|jeden|wiek estas|comunes|personas|parecen|a|haber|agachado|en|los|abandonados|reales|palacios|por|un|siglo essas|comuns|pessoas|parecem|a|ter|ocupado|em|os|abandonados|reais|palácios|por|um|século ці|звичайні|люди|здається|що|мати|сиділи|в|покинутих||королівських|палацах|протягом|одного|століття Estos pueblos comunes parecen haber ocupado los palacios reales abandonados durante un siglo. Ці прості люди, здається, сиділи в покинутих королівських палацах протягом століття. Essas pessoas comuns parecem ter ocupado os palácios reais abandonados por um século Ci zwykli ludzie wydają się mieszkać w opuszczonych królewskich pałacach przez stulecie

or more after the fall of Tikal. lub|więcej|po|upadku|upadku|| o|más|después|la|caída|de|Tikal ou|mais|depois de|a|queda|de|Tikal або|більше|після|падіння|падіння|Тікаль| o más después de la caída de Tikal. Або більше після падіння Тікаля. ou mais após a queda de Tikal. lub dłużej po upadku Tikal.

holy palaces of the city. święte|pałace|w|tym|mieście sagrados|palacios|de|la|ciudad sagrados|palácios|de|a|cidade святі|палаци||| los sagrados palacios de la ciudad. святі палаци міста. os sagrados palácios da cidade. święte pałace miasta.

They continued to worship the stone monuments of bygone kings and even moved them at times oni|kontynuowali|żeby|czcić|te|kamienne|pomniki|dawnych|minionych|królów|i|nawet|przenosili|je|w|czasami ellos|continuaron|a|adorar|los|de piedra|monumentos|de|pasados|reyes|y|||ellos|a|veces eles|continuaram|a|adorar|os|de pedra|monumentos|de|passados|reis|e|até|moveram|eles|em|tempos вони|продовжили|щоб|поклонятися|кам'яним|кам'яним|пам'ятникам|минулих|минулих|королів|і|навіть|перемістили|їх|в|часи Continuaron adorando los monumentos de piedra de reyes pasados e incluso los movieron en ocasiones. Вони продовжували поклонятися кам'яним пам'ятникам минулих королів і навіть іноді переміщали їх. Eles continuaram a adorar os monumentos de pedra dos reis do passado e até os moveram em algumas ocasiões. Kontynuowali czczenie kamiennych pomników minionych królów, a nawet czasami je przenosili.

into the abandoned cities to pay respects to the slumbering gods. do|opuszczonych||miast|aby|oddać|hołdy|dla|śpiących||bogów a|las|abandonadas|ciudades|para|pagar|respetos|a|los|durmientes|dioses para|as|abandonadas|cidades|para|pagar|respeitos|a|os|adormecidos|deuses в|ті|покинуті|міста|щоб|платити|повагу|до|тих|сплячих|богів a las ciudades abandonadas para rendir homenaje a los dioses que dormían. до покинутих міст, щоб віддати шану сплячим богам. para as cidades abandonadas para prestar homenagens aos deuses adormecidos. do opuszczonych miast, aby oddać hołd śpiącym bogom.

But one by one, all of the cities in the Mayan lowlands were abandoned. ale|jeden|po|jednym|wszystkie|z|miasta||w|niskich|majskich|nizin|były|opuszczone pero|uno|por|uno|todas|de|las|ciudades|en|los|mayas|llanuras|fueron|abandonadas mas|uma|por|uma|todas|as|as|cidades|em|as|maias|planícies|foram|abandonadas але|один|за|одним|всі|з|тих|міста|в|тих|майянських|низовинах|були|покинуті Pero una por una, todas las ciudades en las tierras bajas mayas fueron abandonadas. Але одне за одним, всі міста в майянських низинах були покинуті. Mas uma a uma, todas as cidades nas terras baixas maias foram abandonadas. Ale jedno po drugim, wszystkie miasta w nizinach Majów zostały porzucone.

It may give you a sense of the scale of the catastrophe and the depth of the damage done to|może|dać|ci|poczucie||o|skali||katastrofy|głębokości|||zniszczeń|||||wyrządzonych eso|puede|dar|te|un|sentido|de|la|escala|de|la|catástrofe|y|la|profundidad|de|el|daño|hecho isso|pode|dar|a você|uma|sensação|de|a|escala|da|a|catástrofe|e|a|profundidade|de|o|dano|feito це|може|дати|тобі|відчуття||про|масштаби||катастрофи|глибину|||||шкоди|||завданої Puede darte una idea de la magnitud de la catástrofe y la profundidad del daño causado. Це може дати вам уявлення про масштаб катастрофи та глибину завданої шкоди. Isso pode lhe dar uma noção da escala da catástrofe e da profundidade dos danos causados. Może to dać ci poczucie skali katastrofy i głębokości wyrządzonej szkody.

to the environment, that no attempt was made at a single one of these cities to ever re-occupy do|tego|środowiska|że|żaden|próba|była|podjęta|w|jedną|pojedynczą|jedną|z|tych|miast|aby|kiedykolwiek|| al|el|medio ambiente|que|ningún|intento|fue|hecho|en|una|sola|uno|de|estas|ciudades|a|alguna vez|| para|o|meio ambiente|que|nenhum|tentativa|foi|feita|em|uma|única|uma|de|essas|cidades|a|nunca|| до|середовища||що|жодна|спроба|була|зроблена|в|одній|єдиній|одній|з|цих|міст|щоб|коли-небудь|| al medio ambiente, que no se hizo ningún intento en ninguna de estas ciudades para volver a ocuparlas. до навколишнього середовища, що жодна спроба не була зроблена в жодному з цих міст, щоб коли-небудь знову зайняти ao meio ambiente, que nenhuma tentativa foi feita em uma única uma dessas cidades para reocupar do środowiska, że nie podjęto żadnej próby ponownego zajęcia jednej z tych miast

them. je ellos elas їх . їх. elas. ich.

at the end of the 15th century, the trees they saw covering the land had only just recovered na|koniec||wieku|15th||wieku|te|drzewa|które|widzieli|pokrywające|tę|ziemię|miały|tylko|właśnie|odzyskały a|el|final|de|el|siglo 15|siglo|los|árboles|que|vieron|cubriendo|la|tierra|habían|solo|apenas|recuperado ao|o|final|de|o|século 15|século|as|árvores|eles|viram|cobrindo|a|terra|tinham|apenas|acabado|recuperado в|кінець|кінець|15|дерева|||землю||||||землю|мали|лише|щойно|відновилися a finales del siglo XV, los árboles que vieron cubriendo la tierra apenas se habían recuperado. в кінці 15 століття, дерева, які вони побачили, покриваючи землю, тільки-но відновилися no final do século 15, as árvores que viram cobrindo a terra tinham acabado de se recuperar pod koniec XV wieku, drzewa, które widzieli pokrywające ziemię, dopiero co się odrodziły

Damage to the environment and a period of climate change combined to cause a failure szkody|w|środowisku||i|jeden|okres|zmian|klimatycznych||połączyły się|do|spowodować|jedną|porażkę daño|al|el|medio ambiente|y|un|período|de|clima|cambio|combinado|para|causar|un|fracaso dano|ao|o|meio ambiente|e|um|período|de|clima|mudança|combinado|para|causar|uma|falha шкода|до|навколишнього|середовища|і|період|період|кліматичних|кліматичних|змін|поєдналися|щоб|спричинити|невдачу|невдача El daño al medio ambiente y un período de cambio climático se combinaron para causar un fracaso Пошкодження навколишнього середовища та період зміни клімату в поєднанні призвели до збою Danos ao meio ambiente e um período de mudança climática se combinaram para causar uma falha Uszkodzenie środowiska i okres zmian klimatycznych połączyły się, aby spowodować awarię

of agriculture, which led to strains that the Maya political system simply couldn't w|rolnictwie|co|doprowadziło|do|napięć|które|system||polityczny|system|po prostu|nie mógł de|agricultura|la cual|llevó|a|tensiones|que|el|maya|político|sistema|simplemente|no pudo de|agricultura|que|levou|a|tensões|que|o|maia|político|sistema|simplesmente|não pôde ||яка|призвела|до|напружень|які|мая|мая|політична|система|просто|не могла de la agricultura, lo que llevó a tensiones que el sistema político maya simplemente no pudo в сільському господарстві, що призвело до напруженості, з якою політична система майя просто не могла впоратися. na agricultura, o que levou a tensões que o sistema político maia simplesmente não conseguiu rolnictwa, co doprowadziło do napięć, z którymi system polityczny Majów po prostu nie mógł sobie poradzić.

manage. zarządzać manejar gerenciar управляти gestionar. керувати. gerenciar. zarządzać.

People finally turned against their rulers and the hierarchy of society collapsed, reverting ludzie|w końcu|zwrócili|przeciwko|swoim|władcom|i|hierarchia||społeczeństwa||upadła|powracając la gente|finalmente|se volvió|en contra de|sus|gobernantes|y|la|jerarquía|de|la sociedad|colapsó|revertiendo as pessoas|finalmente|se voltaram|contra|seus|governantes|e|a|hierarquia|de|sociedade|colapsou|revertendo люди|нарешті|повернулися|проти|своїх|правителів|і|ієрархія||суспільства||зруйнувалася|повертаючись La gente finalmente se volvió contra sus gobernantes y la jerarquía de la sociedad colapsó, volviendo Люди нарешті повстали проти своїх правителів, і ієрархія суспільства впала, повертаючись As pessoas finalmente se voltaram contra seus governantes e a hierarquia da sociedade colapsou, revertendo Ludzie w końcu zwrócili się przeciwko swoim władcom, a hierarchia społeczeństwa załamała się, wracając

to chaotic and simple forms of life. do|chaotycznych|i|prostych|form|życia| a|caóticas|y|simples|formas|de|vida para|caóticas|e|simples|formas|de|vida до|хаотичних|і|простих|форм|| a formas de vida caóticas y simples. до хаотичних і простих форм життя. para formas de vida caóticas e simples. do chaotycznych i prostych form życia.

their own problems and causing a chain reaction of collapse that spread like a fire across ich|własne|problemy|i|powodując|reakcję|łańcuch|reakcję||upadku|który|rozprzestrzenił|jak|ogień||przez sus|propios|problemas|y|causando|una|cadena|reacción|de|colapso|que|se extendió|como|un|fuego|a través de seus|próprios|problemas|e|causando|uma|cadeia|reação|de|colapso|que|se espalhou|como|um|fogo|por їхні|власні|проблеми|і|спричиняючи|ланцюгову|реакцію||колапсу||який|поширився|як|вогонь||через sus propios problemas y causando una reacción en cadena de colapso que se extendió como un fuego a través de їхні власні проблеми та викликали ланцюгову реакцію колапсу, яка поширилася, як вогонь, по seus próprios problemas e causando uma reação em cadeia de colapso que se espalhou como um fogo por ich własne problemy i powodując reakcję łańcuchową upadku, która rozprzestrzeniła się jak ogień po

been averted. sido evitadas. бути запобігнуті. sido evitadas. zostać uniknięte.

But as the large empires of Tikal and Calakmul atomized and came apart, each city became ale|gdy|te|duże|imperia|||i|Calakmul|atomizowały się|i|przyszły|w rozsypkę|każde|miasto|stało się pero|a medida que|los|grandes|imperios|de|Tikal|y|Calakmul|se atomizaron|y|vinieron|abajo|cada|ciudad|se convirtió mas|conforme|os|grandes|impérios|de|Tikal|e|Calakmul|atomizaram|e|vieram|abaixo|cada|cidade|tornou-se але|коли|великі|великі|імперії|Тікаля|Тікаль|і|Калакмуль|атомізувалися|і|прийшли|до руйнування|кожне|місто|стало Pero a medida que los grandes imperios de Tikal y Calakmul se atomizaban y se desmoronaban, cada ciudad se convirtió en Але коли великі імперії Тікал і Калакамуль розпадалися, кожне місто ставало Mas à medida que os grandes impérios de Tikal e Calakmul se atomizavam e se desintegravam, cada cidade se tornava Ale gdy wielkie imperia Tikal i Calakmul się rozpadły i rozpadły, każde miasto stało się

Against a backdrop of drought and famine, a hundred bitter wars over scarce resources w obliczu|setki|||||||setek|gorzkich|wojen|o|rzadkie|zasoby contra|un|telón de fondo|de|sequía|y|hambre|un|cien|amargos|guerras|por|escasos|recursos contra|um|pano de fundo|de|seca|e|fome|uma|centena|amargas|guerras|por|escassos|recursos на фоні|один|фон|з|посуха|і|голод|сто|сотня|гіркий|війни|за|дефіцитні|ресурси Contra un telón de fondo de sequía y hambruna, comenzaron cien guerras amargas por recursos escasos. На фоні посухи та голоду почалися сотні гірких війн за дефіцитні ресурси. Contra um pano de fundo de seca e fome, cem guerras amargas por recursos escassos Na tle suszy i głodu, rozpoczęło się sto gorzkich wojen o rzadkie zasoby.

began. zaczęły się comenzaron começaram почалися . . começaram. .

during this time and monuments vandalized. w trakcie|tego|czasu|i|pomniki|zdewastowane durante|este|tiempo|y|monumentos|vandalizados durante|este|tempo|e|monumentos|vandalizados |||і|пам'ятники|вандалізували durante este tiempo y monumentos vandalizados. в цей час та вандалізму пам'ятників. durante esse período e monumentos vandalizados. w tym czasie, a pomniki były wandalizowane.

At Yaxchilan, the central part of the city was hastily fortified with rough stone walls, w|Yaxchilan|central|centralny|część|miasta|city|miasto|zostało|w pośpiechu|wzmocnione|z|surowych|kamiennych|murów en|Yaxchilan|la|central|parte|de|la|ciudad|fue|apresuradamente|fortificada|con|ásperas|piedra|muros em|Yaxchilán|a|central|parte|de|a|cidade|foi|apressadamente|fortificada|com|grosseiras|pedras|paredes в|Яхчілан|центральна||частина|міста|була|місто|була|поспіхом|укріплена|з|грубих|кам'яних|стін En Yaxchilan, la parte central de la ciudad fue fortificada apresuradamente con muros de piedra tosca, У Яксчілані центральна частина міста була поспіхом укріплена грубими кам'яними стінами, Em Yaxchilan, a parte central da cidade foi apressadamente fortificada com paredes de pedra bruta, W Yaxchilan centralna część miasta została szybko wzmocniona grubymi kamiennymi murami,

It seems that as the fabric of Mayan society came apart, its people turned against one to|wydaje się|że|gdy|tkanina|struktura|społeczeństwa|Majów||przyszła|w rozsypkę|jego|ludzie|zwrócili się|przeciwko|jednemu Eso|parece|que|a medida que|el|tejido|de|maya|sociedad|vino|abajo|su|pueblo|se volvió|contra|uno isso|parece|que|conforme|o|tecido|da|maia|sociedade|veio|abaixo|seu|povo|virou|contra|um це|здається|що|коли|тканина|тканина|майянського|майянського|суспільства|прийшла|в розпад|його|люди|повернулися|проти|одного Parece que a medida que el tejido de la sociedad maya se desmoronaba, su gente se volvió contra uno Схоже, що коли тканина майянського суспільства почала розпадатися, його люди звернулися один проти одного, Parece que, à medida que o tecido da sociedade maia se desfez, seu povo se voltou contra um Wydaje się, że gdy struktura społeczeństwa Majów zaczęła się rozpadać, jego ludzie zwrócili się przeciwko sobie.

another and a violent struggle for survival turned the Mayan lowlands into a bloodbath. drugiemu|i|i|gwałtowna|walka|o|przetrwanie|przekształciła|niskie tereny|Majów||w|i|rzeźnię otro|y|una|violenta|lucha|por|supervivencia|convirtió|los|mayas|llanos|en|un|baño de sangre |e|||||||||||| одного|і|одна|насильницька|боротьба|за|виживання|перетворила|майянські|майянські|низини|в|одну|криваву баню otro y una lucha violenta por la supervivencia convirtió las tierras bajas mayas en un baño de sangre. і насильницька боротьба за виживання перетворила майянські низини на криваву баню. outro e uma luta violenta pela sobrevivência transformou as terras baixas maias em um banho de sangue. A brutalna walka o przetrwanie zamieniła niziny Majów w rzeź.

Today, the crumbling pyramids and cities of the Maya are still being uncovered. dzisiaj|kruszejące|rozpadające się|piramidy|i|miasta|Majów|||są|wciąż|będące|odkrywane hoy|las|en ruinas|pirámides|y|ciudades|de|los|mayas|están|todavía|siendo|descubiertas hoje|as|em ruínas|pirâmides|e|cidades|dos||maias|estão|ainda|sendo|descobertas сьогодні|руйнуючі|руйнуючі|піраміди|і|міста|майя|майя||є|все ще|що|відкриваються Hoy, las pirámides y ciudades en ruinas de los mayas aún están siendo descubiertas. Сьогодні руїни пірамід і міст майя все ще розкриваються. Hoje, as pirâmides e cidades em ruínas dos maias ainda estão sendo descobertas. Dziś, kruszejące piramidy i miasta Majów wciąż są odkrywane.

be a Mayan pyramid and recent measurements have shown it to be one of the largest ever być||||||||||||||najwyższą|| ser|una|maya|pirámide|y|recientes|mediciones|han|mostrado|eso|a|ser|una|de|las|más grandes|jamás ser|uma|maia|pirâmide|e|recentes|medições|têm|mostrado|ela|a|ser|uma|das|as|maiores|já бути||||||||||||||найвищою|| una pirámide maya y mediciones recientes han demostrado que es una de las más grandes jamás майянською пірамідою, і нещодавні вимірювання показали, що вона є однією з найбільших, коли-небудь ser uma pirâmide maia e medições recentes mostraram que é uma das maiores já piramidą Majów, a ostatnie pomiary wykazały, że jest jedną z największych kiedykolwiek

built. construidas. побудованих. construídas. zbudowanych.

At 75 meters tall, it rivals the Pyramid of the Sun in Teotihuacan to be the tallest pre-Columbian Con 75 metros de altura, rivaliza con la Pirámide del Sol en Teotihuacan para ser la más alta precolombina. З висотою 75 метрів вона конкурує з Пірамідою Сонця в Теотіуакані за звання найвищої доколумбової. Com 75 metros de altura, rivaliza com a Pirâmide do Sol em Teotihuacan para ser a mais alta pré-colombiana. Mając 75 metrów wysokości, dorównuje Piramidzie Słońca w Teotihuacan, aby być najwyższą prekolumbijską

building in the Americas. budynek|w|Amerykach| edificio|en|los|América construção|nas|as|Américas будівля|в||Америках edificio en las Américas. будівля в Америці. edifício nas Américas. budynek w Amerykach.

The ongoing battle to decipher the Mayan inscriptions continues. ta|trwająca|walka|do|rozszyfrowania|inskrypcji|majów||trwa la|continua|batalla|para|descifrar|las|mayas|inscripciones|continúa A|contínua|batalha|para|decifrar|as|maias|inscrições|continua |триваюча|боротьба|щоб|розшифрувати||маянські|написи|продовжується La batalla continua por descifrar las inscripciones mayas sigue. Триває боротьба за розшифровку майянських написів. A batalha contínua para decifrar as inscrições maias continua. Trwa zacięta walka o rozszyfrowanie majskich inskrypcji.

Today, we understand a great deal of what we read on the stones of the Mayan temples, dzisiaj|my|rozumiemy|wiele|wielką|ilość|z|co|my|czytamy|na|kamieniach||z|majów||świątyń hoy|nosotros|entendemos|un|gran|cantidad|de|lo que|nosotros|leemos|en|las|piedras|de|los|mayas|templos Hoje|nós|entendemos|uma|grande|quantidade|de|o que|nós|lemos|em|os|pedras|de|os|maias|templos Сьогодні|ми|розуміємо|багато|велике|кількість|з|те|ми|читаємо|на||каменях|з||маянських|храмах Hoy, entendemos mucho de lo que leemos en las piedras de los templos mayas, Сьогодні ми розуміємо багато з того, що читаємо на каменях майянських храмів, Hoje, entendemos muito do que lemos nas pedras dos templos maias, Dziś rozumiemy wiele z tego, co czytamy na kamieniach majskich świątyń,

One thing I find particularly moving is to read the texts of the post-contact Maya, who jedna|rzecz|ja|uważam|szczególnie|poruszającą|jest|to|czytać|te|teksty|z|tych|||Majów|którzy una|cosa|yo|encuentro|particularmente|conmovedor|es|a|leer|los|textos|de|los|||mayas|quienes uma|coisa|eu|acho|particularmente|comovente|é|a|ler|os|textos|de|os|||maias|que один|річ|я|знаходжу|особливо|зворушливою|є|інфінітивна частка|читати|ці|тексти|про|пост-|||майя|які Una cosa que encuentro particularmente conmovedora es leer los textos de los mayas post-contacto, que Одна річ, яка мене особливо зворушує, це читати тексти пост-контактних майя, які Uma coisa que acho particularmente comovente é ler os textos dos maias pós-contato, que Jedną rzeczą, którą uważam za szczególnie poruszającą, jest czytanie tekstów postkontaktowych Majów, którzy

had been invaded and ravaged by European settlers, whose lands were taken away, whose language mieli|być|najechani|i|zniszczeni|przez|europejskich|osadników|których|ziemie|były|zabrane|precz|których|język habían|sido|invadidos|y|devastados|por|europeos|colonos|cuyas|tierras|fueron|tomadas|lejos|cuya|lengua tinham|sido|invadidos|e|devastados|por|europeus|colonizadores|cujas|terras|foram|tomadas|embora|cujas|língua мали|бути|вторгнутими|і|спустошеними|європейськими|поселенцями||чиї|землі|були|забраними|геть|чиї|мова habían sido invadidos y devastados por los colonos europeos, cuyas tierras fueron arrebatadas, cuyo idioma були вторгнуті та спустошені європейськими поселенцями, чиї землі були відібрані, чиї мови foram invadidos e devastados pelos colonizadores europeus, cujas terras foram tomadas, cuja língua zostali najechani i zniszczeni przez europejskich osadników, których ziemie zostały odebrane, których język

In the time after the Spanish arrival, Mayan people tried to hold together some vestiges w|tym|czasie|po|hiszpańskim||przybyciu|Majów|ludzie|próbowali|aby|utrzymać|razem|niektóre|resztki en|el|tiempo|después|la|española|llegada|maya|pueblo|intentaron|a|mantener|juntos|algunos|vestigios em|o|tempo|após|a|espanhola|chegada|maia|povo|tentou|a|manter|juntos|alguns|vestígios в|час|після|іспанського||прибуття|майя|народ|намагалися|тримати|інфінітивна частка|тримати|разом|деякі|залишки En el tiempo después de la llegada de los españoles, el pueblo maya intentó mantener algunos vestigios У час після прибуття іспанців, майянський народ намагався зберегти деякі залишки No período após a chegada dos espanhóis, o povo maia tentou manter alguns vestígios W czasie po przybyciu Hiszpanów, ludzie Majów próbowali utrzymać przy życiu niektóre resztki

They stand as a silent testament to the loss of a whole world that will never again return. oni|stoją|jako|świadectwo|ciche|testament|na|utratę|utrata|całego|świata|cały||który|będzie|nigdy|znowu|powróci Ellos|están|como|un|silencioso|testimonio|a|la|pérdida|de|un|entero|mundo|que|verbo auxiliar futuro|nunca|otra vez|regrese eles|ficam|como|um|silencioso|testemunho|para|a|perda|de|um|inteiro|mundo|que|irá|nunca|mais|retornar вони|стоять|як|свідчення|тихе|свідчення|про|втрату|втрату|цілого|світу|цілого||який|буде|ніколи|знову|повернеться Se erigen como un testimonio silencioso de la pérdida de un mundo entero que nunca volverá. Вони стоять як безмовний свідок втрати цілого світу, який ніколи більше не повернеться. Eles permanecem como um testemunho silencioso da perda de um mundo inteiro que nunca mais retornará. Stoją jako cichy testament utraty całego świata, który nigdy już nie powróci.

Today, although we know the meaning of most of the words, we can barely understand any Dziś|chociaż|my|znamy|znaczenie|znaczenie|większości|większości|słów|słów||my|możemy|ledwo|zrozumieć|jakiekolwiek hoy|aunque|nosotros|sabemos|el|significado|de|la mayoría|de|las|palabras|nosotros|podemos|apenas|entender|algo hoje|embora|nós|sabemos|o|significado|de|a maioria|de|as|palavras|nós|podemos|mal|entender|qualquer Сьогодні|хоча|ми|знаємо|значення|значення|більшості|більшість|слів|слів||ми|можемо|ледь|зрозуміти|будь-яке Hoy, aunque conocemos el significado de la mayoría de las palabras, apenas podemos entender algo Сьогодні, хоча ми знаємо значення більшості слів, ми ледве можемо зрозуміти будь-що Hoje, embora saibamos o significado da maioria das palavras, mal conseguimos entender qualquer Dziś, chociaż znamy znaczenie większości słów, ledwo rozumiemy cokolwiek

As you listen, I want you to think about what it must have felt like to watch this great gdy|ty|słuchasz|ja|chcę|ty|żeby|myślał|o|co|to|musi|mieć|czuć|jak|to|oglądać|tę|wielką mientras|tú|escuchas|yo|quiero|tú|a|pensar|en|lo que|eso|debe|haber|sentido|como|a|ver|este|gran enquanto|você|ouve|eu|quero|você|a|pense|sobre|o que|isso|deve|ter|sentido|como|a|ver|este|grande Коли|ти|слухаєш|я|хочу|ти|щоб|думав|про|те|це|повинно|було|відчуватися|як|щоб|дивитися|це|велике Mientras escuchas, quiero que pienses en cómo debió sentirse ver a este gran Коли ви слухаєте, я хочу, щоб ви подумали про те, як це, напевно, було спостерігати за цим великим Enquanto você ouve, quero que pense sobre como deve ter sido assistir a este grande Podczas słuchania, chcę, abyś pomyślał, jak to musiało być czuć, aby oglądać tę wielką

civilization fall, to watch its great monuments, its palaces and ball courts crumble into the cywilizacja|upadek|aby|obserwować|jej|wielkie|pomniki|jej|pałace|i|do|boiska|kruszyć się|w|tę civilización|caer|para|ver|sus|grandes|monumentos||palacios|y|pelota|canchas|desmoronarse|en|la civilização|queda|para|ver|seus|grandes|monumentos|seus|palácios|e|de bola|quadras|desmoronem|em|a цивілізація|падіння|щоб|спостерігати|її|великі|пам'ятники|її|палаци|і|м'яч|майданчики|руйнуватися|в|землю la caída de la civilización, ver cómo sus grandes monumentos, sus palacios y canchas de juego se desmoronan en el падіння цивілізації, спостерігати, як її великі пам'ятники, її палаци та ігрові майданчики руйнуються в a queda da civilização, assistir seus grandes monumentos, seus palácios e quadras de bola desmoronarem na upadek cywilizacji, aby obserwować, jak jej wielkie pomniki, pałace i boiska do gry w piłkę rozpadają się w

earth. ziemię tierra terra земля tierra. землю. terra. ziemi.

Imagine the feeling of doom that must have crept over the whole world, over the wide wyobraź sobie|to|uczucie|zagłady||które|musi|mieć|zakradło się|nad|cały|cały|świat|nad|szerokie|szerokie imagina|el|sentimiento|de|perdición|que|debe|haber|infiltrado|sobre|el|todo|mundo|sobre|las|amplias imagine|o|sentimento|de|desgraça|que|deve|ter|se arrastado|sobre|o|todo|mundo|sobre|as|vastas уявіть|відчуття||про|загибель|що|повинно|мати|підкрастися|над|весь|світ||над|широкі|рівнини Imagina la sensación de fatalidad que debió apoderarse de todo el mundo, sobre las amplias Уявіть собі відчуття загибелі, яке, напевно, охопило весь світ, широкі Imagine a sensação de desgraça que deve ter se espalhado por todo o mundo, sobre as vastas Wyobraź sobie uczucie zagłady, które musiało ogarnąć cały świat, nad szerokimi

plains stripped of their trees and scorched with the smoke of burning lime, over the hills ||||||||wzgórzami|||||||wzgórza ||||||||as|||||||colinas ||||||||пагорби||||||| llanuras despojadas de sus árboles y quemadas con el humo de la cal ardiente, sobre las colinas рівнини, позбавлені дерев і обпалених димом горілого вапна, над пагорбами. planícies despidas de suas árvores e queimadas com a fumaça da cal queimada, sobre as colinas równinami pozbawionymi drzew i spaloną dymem palącego się wapna, nad wzgórzami

and mountains where the quetzal birds still called, and over the empty pyramids, slowly i|góry|gdzie|te|quetzalowe|ptaki|wciąż|wołały||nad|pustymi|pustymi|piramidami|powoli y|montañas|donde|los|quetzales|pájaros|todavía|llamaban|y|sobre|las|vacías|pirámides|lentamente e|montanhas|onde|os|quetzais|pássaros|ainda|chamavam|e|sobre|as|vazias|pirâmides|lentamente і|гори|де||кетцаль|птахи|ще|кликали||над||порожніми|пірамідами|повільно y montañas donde los pájaros quetzal aún llamaban, y sobre las pirámides vacías, lentamente і гори, де ще кликали птахи кетцаль, і над порожніми пірамідами, повільно e montanhas onde os pássaros quetzal ainda chamavam, e sobre as pirâmides vazias, lentamente i góry, gdzie ptaki quetzal wciąż wołały, a nad pustymi piramidami, powoli

but unstoppably crumbling into the earth. ale|nieustannie|kruszejące|w|ziemię|ziemię pero|imparablemente|desmoronándose|en|la|tierra mas|imparavelmente|desmoronando|em|a|terra але|незворотно|руйнуючись|в||землю pero imparablemente desmoronándose en la tierra. але невпинно руйнуючись у землю. mas implacavelmente desmoronando na terra. ale nieuchronnie krusząc się w ziemię.

Can-a-hao, they say, is the creator. |||oni|mówią|jest|twórcą|twórcą |||ellos|dicen|es|el|creador |||eles|dizem|é|o|criador |||вони|кажуть|є||творець Can-a-hao, dicen, es el creador. Кажуть, що Кан-а-хао — це творець. Can-a-hao, dizem, é o criador. Can-a-hao, mówią, jest stwórcą.

Can-a-hao, they say, is the darkness. |||oni|mówią|jest|ciemnością|ciemnością |||ellos|dicen|es|la|oscuridad |||eles|dizem|é|a|escuridão |||вони|кажуть|є||темрява Can-a-hao, dicen, es la oscuridad. Кажуть, що Кан-а-хао — це темрява. Can-a-hao, dizem, é a escuridão. Can-a-hao, mówią, jest ciemnością.

Coming from the fifth level of the sky, the head of the dragonfly, the head covering its przychodząc|z|piątego|piątego|poziomu|nieba|głowa||głowa||nieokiełznanego|nieokiełznany||||| viniendo|de|el|quinto|nivel|de|el|cielo|la|cabeza|de|la|libélula|la|cabeza|cubriendo|su vindo|de|o|quinto|nível|de|o|céu|a|cabeça|de|a|libélula|a|cabeça|cobrindo|sua приходячи|з|п'ятого|п'ятого|рівня|неба|голова||дракона|голова|нестримного|нестримного||||| Viniendo del quinto nivel del cielo, la cabeza de la libélula, la cabeza cubriendo sus Прийшовши з п'ятого рівня неба, голова бабки, голова, що покриває її Vindo do quinto nível do céu, a cabeça da libélula, a cabeça cobrindo seus Pochodząc z piątego poziomu nieba, głowa ważki, głowa zakrywająca jej

worms, it bit the hand of the unfettered creator. robaki|to|ugryzło|rękę|rękę|nieokiełznanego|nieokiełznany||stwórca gusanos|él|mordió|la|mano|de|el|desenfrenado|creador |ela|mordeu|a|mão|de|o|desencadeado|criador |вона||кров|||поту|| gusanos, mordió la mano del creador desenfrenado. черв'яків, вона вкусила руку нестримного творця. vermes, mordeu a mão do criador desencadeado. robaki, ugryzła rękę nieograniczonego stwórcy.

the stone hut. kamiennej|kamiennej|chacie a|pedra|cabana la cabaña de piedra. кам'яній хатині. a cabana de pedra. kamiennej chacie.

Now then, throw it to the demented creator, to the demented darkness. teraz|wtedy|rzuć|to|do|szalonego|szalonego|twórcy|do|szalonej|szalonej|ciemności ahora|entonces|lanza|eso|a|el|demente|creador||||oscuridad agora|então|jogue|isso|para|o|demente|criador|para|a|demente|escuridão тепер|тоді|кинь|це|до|божевільного|божевільного|творця|до|божевільної|божевільної|темряви Ahora bien, tíralo al creador demente, a la oscuridad demente. Отже, киньте це божевільному творцеві, до божевільної темряви. Agora então, jogue isso para o criador dementado, para a escuridão dementada. A więc, rzuć to do szalonego twórcy, do szalonej ciemności.

Thank you for listening to the Fall of Civilizations podcast. dziękuję|tobie|za|słuchanie|do|podcastu|Upadek|cywilizacji||podcast gracias|tú|por|escuchar|a|el|caída|de|Civilizaciones|podcast obrigado|você|por|ouvir|ao|o|Queda|de|Civilizações|podcast дякую|тобі|за|прослуховування|до|подкасту|падіння|цивілізацій||подкаст Gracias por escuchar el podcast Caída de Civilizaciones. Дякую, що слухали подкаст «Падіння цивілізацій». Obrigado por ouvir o podcast Queda das Civilizações. Dziękuję za wysłuchanie podcastu Upadek Cywilizacji.

Jake Barrett-Mills, Helena Bacon, Brian Chiobe, and Peter Preciado. Jake|||Helena|Bacon|Brian|Chiobe|i|Peter|Preciado Jake|||Helena|Bacon|Brian|Chiobe|y|Peter|Preciado Jake|||Helena|Bacon|Brian|Chiobe|e|Peter|Preciado Джейк|||Хелена|Бейкон|Браян|Чіобе|і|Пітер|Пресіадо Jake Barrett-Mills, Helena Bacon, Brian Chiobe y Peter Preciado. Джейк Барретт-Міллс, Хелена Бейкон, Браян Чіобе та Пітер Пресіадо. Jake Barrett-Mills, Helena Bacon, Brian Chiobe e Peter Preciado. Jake Barrett-Mills, Helena Bacon, Brian Chiobe i Peter Preciado.

Do check out the rest of his work on incompetech.com. Zrób|sprawdź|na zewnątrz|resztę|resztę|jego|jego|pracę|na|| verbo auxiliar|revisa|fuera|el|resto|de|su|trabajo|en|| faça|verifique|para fora|o|resto|de|seu|trabalho|em|| дійсно|перевір|зовні|решту|решту|з|його|роботи|на|| No dejes de revisar el resto de su trabajo en incompetech.com. Обов'язково ознайомтеся з рештою його робіт на incompetech.com. Não deixe de conferir o resto do trabalho dele em incompetech.com. Zachęcam do zapoznania się z resztą jego twórczości na incompetech.com.

you thought. ty|myślałeś tú|pensaste você|pensou ти|думав pensaste. ти думав. você pensou. myślałeś.

And if you'd like updates about the podcast, announcements about new episodes, as well a|jeśli|ty byś|chciał|aktualizacje|o|tym|podcaście|ogłoszenia|o|nowych|odcinkach|oraz|także y|si|tú would|quieres|actualizaciones|sobre|el|podcast|anuncios|sobre|nuevos|episodios|así|también e|se|você teria|gostar|atualizações|sobre|o|podcast|anúncios|sobre|novos|episódios|como|também і|якщо|ти б|хочеш|оновлення|про|подкаст||оголошення|про|нові|епізоди|так|також Y si deseas actualizaciones sobre el podcast, anuncios sobre nuevos episodios, así como І якщо ти хочеш отримувати оновлення про подкаст, оголошення про нові епізоди, а також E se você gostaria de atualizações sobre o podcast, anúncios sobre novos episódios, bem como A jeśli chcesz otrzymywać aktualizacje o podcaście, ogłoszenia o nowych odcinkach, a także

as images, maps, and to see behind the scenes, you can follow the podcast at FallOfCivsPod oraz|obrazy|mapy|i|aby|zobaczyć|za|kulisami|scenami|ty|możesz|śledzić|ten|podcast|na|FallOfCivsPod como|imágenes|mapas|y|para|ver|detrás|las|escenas|tú|puedes|seguir|el|podcast|en|FallOfCivsPod como|imagens|mapas|e|para|ver|por trás|os|bastidores|você|pode|seguir|o|podcast|em|FallOfCivsPod так|зображення|карти|і|щоб|побачити|за|сцени||ти|можеш|слідкувати|подкаст||на|FallOfCivsPod imágenes, mapas y ver detrás de cámaras, puedes seguir el podcast en FallOfCivsPod. зображення, карти і бачити закулісся, ти можеш слідкувати за подкастом на FallOfCivsPod. imagens, mapas e ver os bastidores, você pode seguir o podcast em FallOfCivsPod. zdjęcia, mapy i zobaczyć, co dzieje się za kulisami, możesz śledzić podcast na FallOfCivsPod.

to researching, writing, recording, and editing to get the episodes out to you faster and na|badanie|pisanie|nagrywanie|i|edytowanie|aby|dostarczyć|te|odcinki|na zewnątrz|do|Ciebie|szybciej|i a|investigar|escribir|grabar|y|editar|para|sacar|los|episodios|afuera|a|ti|más rápido|y para|pesquisar|escrever|gravar|e|editar|para|fazer|os|episódios|sair|para|você|mais rápido|e для|дослідження|написання|запису|і|редагування|щоб|отримати|епізоди|||до|вас|швидше|і a investigar, escribir, grabar y editar para que los episodios lleguen a ustedes más rápido y дослідженням, написанню, запису та редагуванню, щоб швидше доставляти епізоди до вас. para pesquisar, escrever, gravar e editar para que os episódios cheguem até você mais rápido e na badania, pisanie, nagrywanie i edytowanie, aby szybciej dostarczać odcinki do Ciebie i

today. dzisiaj hoy hoje сьогодні hoy. сьогодні. hoje. dzisiaj.

PAR_TRANS:gpt-4o-mini=8.11 PAR_CWT:AuedvEAa=12.29 PAR_TRANS:gpt-4o-mini=6.98 PAR_CWT:B7ebVoGS=9.8 PAR_TRANS:gpt-4o-mini=8.05 PAR_CWT:AudnYDx4=42.73 PAR_TRANS:gpt-4o-mini=13.92 PAR_CWT:B7ebVoGS=8.16 es:AuedvEAa: uk:B7ebVoGS: pt:AudnYDx4:250519 pl:B7ebVoGS:250521 openai.2025-02-07 ai_request(all=432 err=0.23%) translation(all=861 err=0.35%) cwt(all=9849 err=12.47%)